________________
પૃથ્વીકાય (૫) જલકાય (૬) અગ્નિકાય (૭) વાયુકાય અને (૮) વનસ્પતિકાયમાર્ગણામાં (૧) મતિ-અજ્ઞાનોપયોગ (૨) શ્રુતઅજ્ઞાનોપયોગ અને (૩) અચક્ષુદર્શનોપયોગ હોય છે. બાકીના નવ ઉપયોગ ન હોય. કારણકે તેઓને આંખો ન હોવાથી ચક્ષુદર્શન હોતું નથી. એટલે ચક્ષુદર્શનોપયોગ ન હોય. અને બાકીના ૮ ઉપયોગ ન હોવાનું કારણ ઉપર કહ્યાં મુજબ સમજવું.
અજ્ઞાનત્રિક બે કે ત્રણ ગુણઠાણા સુધી જ હોય છે. એટલે ચારે ગતિના મિશ્રાદષ્ટિ કે સાસ્વાદની જીવોને મતિ-અજ્ઞાન અને શ્રુતઅજ્ઞાન હોય છે અને મિથ્યાદષ્ટિ કે સાસ્વાદની સંજ્ઞીને વિર્ભાગજ્ઞાન પણ હોય છે. તેમજ તે સર્વેને અચક્ષુદર્શન અને ચઉરિન્દ્રિયાદિને ચક્ષુદર્શન પણ હોય છે. તેથી (૧) મતિ-અજ્ઞાન (૨) શ્રુત-અજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાનમાર્ગણામાં (૧) મતિ-અજ્ઞાનોપયોગ (૨) શ્રુતઅજ્ઞાનોપયોગ (૩) વિર્ભાગજ્ઞાનોપયોગ (૪) અચક્ષુદર્શનોપયોગ અને (૫) ચક્ષુદર્શનોપયોગ હોય છે. બાકીના ૭ ઉપયોગ ન હોવાનું કારણ પૂર્વે કહ્યા મુજબ સમજવું.
એ જ પ્રમાણે, અભવ્યમાર્ગણામાં અને મિથ્યાત્વમાર્ગણામાં પાંચ જ ઉપયોગ હોય છે. મતિજ્ઞાનોપયોગાદિ-૭ ન હોય.
કર્મગ્રન્થકારભગવંતના મતે સાસ્વાદ-સમ્યગદષ્ટિને ત્રણ અજ્ઞાન અને ચક્ષુ-અચક્ષુદર્શન હોય છે. તેથી સાસ્વાદન-સમ્યકત્વમાર્ગણામાં (૧) મતિ-અજ્ઞાનોપયોગ, (૨) શ્રુત-અજ્ઞાનોપયોગ (૩) વિર્ભાગજ્ઞાનોપયોગ (૪) ચક્ષુદર્શનોપયોગ અને (૫) અચક્ષુદર્શનોપયોગ હોય છે. સમ્યકત્વાદિ ન હોવાથી મતિજ્ઞાનોપયોગાદિ-૭ ન હોય.
હું ૧૩૮ છે
