________________
ગાથાર્થ :-ચઉરિન્દ્રિય અને અસંજ્ઞીમાર્ગણામાં બે અજ્ઞાન અને બે દર્શન... કુલ-૪ ઉપયોગ હોય છે. તેમાંથી ચક્ષુદર્શનોપયોગ વિના ત્રણ ઉપયોગ એકેન્દ્રિય, બેઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય અને સ્થાવરકાયમાં હોય છે. તથા અજ્ઞાનત્રિક, અભવ્ય અને મિથ્યાત્વદ્વિકમાર્ગણામાં ત્રણ અજ્ઞાન અને બે દર્શન... કુલ પાંચ ઉપયોગ હોય છે.
વિવેચન :-ચરિન્દ્રિય અને અસંશી જીવો મિથ્યાત્વી કે સાસ્વાદની હોવાથી મતિ-અજ્ઞાન અને શ્રુત-અજ્ઞાન જ હોય છે. તેમજ તે સર્વેને ચક્ષુદર્શન અને અચક્ષુદર્શન હોય છે. તેથી (૧) ચઉરિન્દ્રિયમાર્ગણામાં અને (૨) અસંશીમાર્ગણામાં (૧) મતિઅજ્ઞાનોપયોગ (૨) શ્રુત-અજ્ઞાનોપયોગ (૩) ચક્ષુદર્શનોપયોગ અને (૪) અચક્ષુદર્શનોપયોગ હોય છે. બાકીના ૮ ઉપયોગ ન હોય. કારણકે વિભંગજ્ઞાન લબ્ધિ-પર્યાપ્તા સંશીજીવોને જ ઉત્પન્ન થઇ શકે છે. ચરિન્દ્રિય અને અસંશી જીવોને ઉત્પન્ન થતું નથી. તેથી (૧) વિભંગજ્ઞાનોપયોગ ન હોય અને સમ્યક્ત્વ ન હોવાથી ત્રણજ્ઞાન અને અવધિદર્શન હોતું નથી. એટલે (૨) મતિજ્ઞાનોપયોગ, (૩) શ્રુતજ્ઞાનોપયોગ, (૪) અવધિજ્ઞાનોપયોગ અને (૫) અવધિદર્શનોપયોગ ન હોય તથા સર્વવિરતિ ન હોવાથી મન:પર્યવજ્ઞાન હોતું નથી અને કેવળજ્ઞાન ન હોવાથી કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન હોતું નથી. તેથી (૬) મન:પર્યવજ્ઞાનોપયોગ (૭) કેવળજ્ઞાનોપયોગ અને (૮) કેવલદર્શનોપયોગ હોતો નથી.
એકેન્દ્રિય (પૃથ્વી, જલ, વનસ્પતિ) બેઇન્દ્રિય અને તેઇન્દ્રિય જીવો મિથ્યાત્વી કે સાસ્વાદની હોય છે અને તેઉવાઉજીવો મિથ્યાત્વી જ હોય છે. તેથી તે સર્વેને મતિઅજ્ઞાન-શ્રુતઅજ્ઞાન અને અચક્ષુદર્શન જ હોય છે. એટલે (૧) એકેન્દ્રિય (૨) બેઇન્દ્રિય (૩) તેઇન્દ્રિય (૪)
૧૩૭
