________________
અહિંસામીમાંસા
૩૯ અને સુક્ષ્મ હિંસાનો નિષેધ કરતો જૈન ધર્મ એકેન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય જીવોના સુખમય અસ્તિત્વના સમાન અધિકારનું સમર્થન કરે છે. જેથી વાયુ-અગ્નિજમીન-પાણી અને વનસ્પતિના જીવોની વિરાધના ન કરવા જણાવે છે. ભોગ ઉપભોગમાં સયંમ અને વિવેક જૈન જીવન શૈલીમાં અભિપ્રેત છે. શાકાહાર-વનસ્પતિ અને પાણીની રક્ષા દ્વારા કુદરતી સાધનો અને સંપતિનો વેડફાટ અટકે છે જે પર્યાવરણ સંતુલન પોષક છે. અહિંસાનું વિધાયક સ્વરૂપ ઃ
અહિંસા એક વ્યવહારિક અને સમાજ સાપેક્ષ ધર્મ છે. કારણ કે લોકોની પીડાના નિવારણાર્થે છે. અહિંસા સમભાવની સાધનાની બાહ્ય અભિવ્યક્તિ છે અને સમભાવ અહિંસાનું તત્ત્વ છે, અહિંસાની આધારભૂમિ છે. અહિંસાના બે રૂપો છે (૧) નિષેધાત્મક (૨) તેમાંથી ફલિત થતું ભાવાત્મક.
જૈનશાસ્ત્રમાં જૈનાચાર્યોએ સમજાવ્યું છે કે, “સર્વ પ્રાણીસુખ ઇચ્છે છે. કોઈને દુઃખ પસંદ નથી આથી કોઈને ઈજા ન કરવી. અથવા તો કોઈને પોતાના દુઃખનો તેની અનિચ્છાએ ભાગીદાર ન કરવા એટલે નિષેધાત્મક હિંસા.
અન્ય જીવોની લાગણી તેની કદર કરવી, તેઓને હિંસામાંથી ઉગારવા, તેમને ઓછી પીડા થાય તેવા પ્રયત્ન કરવા, તેમના દુઃખમાં ભાગીદાર થવું, પોતાની સુખ સગવડનો અન્યને લાભ આપવો એ વિધેયાત્મક હિંસા, ભાવનાત્મક હિંસા. આ ભાવાત્મક અહિંસા દયા કે સેવા તરીકે જાણીતી છે.
આમ જીવ પર અનુકંપા કરવી, દયા કરવી, અનુગ્રહ કરવો એટલે અહિંસા. અહીંયા પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે નિગ્રહમાં અર્થાત્ પાપી, અપરાધીને દંડ કરવામાં હિંસા કે અહિંસા છે ? સામાન્ય રીતે માની શકાય કે જેને દંડ આપવાનો છે તેને કષ્ટ-પીડા ઉત્પન્ન થાય છે, તેની લાગણી દુભાય છે, તો તે અહિંસા કેવી રીતે હોઈ શકે ? દંડ આપવો તે હિંસા સ્વરૂપ છે. પરંતુ એમ નથી. સંઘમાં આચાર્યો, ઘરમાં વડીલો, દેશમાં રાજાનું સ્થાન મહત્ત્વનું હોય છે. આચાર્યો, વડીલો, રાજા પોતાની પ્રજા-શિષ્યો પર અનુશાસન કરે
