________________
અહિંસામીમાંસા
૩૭ માંસાહાર નૈતિક અને કરુણાની ભાવનાના ધ્વંસ ઉપરાંત માનવી માટે સ્વાથ્યની દૃષ્ટિએ હાનિકારક છે. તેનાથી કેન્સર, ક્ષય, પથરી, આંતરડાના દર્દ, લકવા, અનિદ્રા જેવા અનેક ચેપી, જીવલેણ રોગો ઉત્પન્ન થાય છે.
કોઈ દલીલ કરે કે શાકાહારીમાં પણ વનસ્પતિની હિંસા કરવાની જ હોય છે. વનસ્પતિ કે પ્રાણી-જીવહિંસા તો ખરી જને ! પણ આ ઉચિત નથી આગળ આપણે જોયું કે હિંસાનો સંબંધ આત્મા સાથે નથી પરંતુ પ્રાણ સાથે છે આથી જે પ્રાણીની જૈવિક શક્તિ વધુ વિકસિત છે. તેની હિંસા અધિક નિકૃષ્ટ છે. આ હિંસાના સ્તરના ભેદનો સ્વીકાર કરી અહિંસાને વિધાયક સ્વરૂપ આપી શકાય છે. આ સંબંધિત હિંસા અને અહિંસાનો પ્રશ્ન વિશેષ મહત્ત્વનો એટલા માટે છે કે તેનો સીધો સંબંધ માંસાહાર અને શાકાહારના પ્રશ્ન સાથે સંબંધિત છે.
શાકાહારના સમર્થકો માને છે કે હિંસા-અહિંસા સંબંધિત સંખ્યાનો પ્રશ્ન મહત્ત્વપૂર્ણ નથી. મહત્ત્વ છે પ્રાણીના ઐબ્દિક અને આધ્યાત્મિક વિકાસનો. એટલું જ નહીં સૂત્રકૃતાંગમાં અલ્પારંભ (અલ્પ હિંસા) યુક્ત ગૃહસ્થધર્મને એકાંત સમ્યક તરીકે માની હિંસા અને અહિંસાના પ્રશ્નને એક નવો મોડ આપવામાં આવ્યો છે. આથી અહિંસાનો સંબંધ બાહ્યની અપેક્ષાએ આંતર સાથે જોડાવા લાગ્યો. હિંસા- અહિંસાના વિવેકમાં બાહ્ય ઘટનાની અપેક્ષાએ સાધકની મનોદશાને વિશેષ મહત્ત્વપૂર્ણ માનવા લાગ્યાં. જો કે સૂત્રકૃતાંગના આÁક નામે અધ્યાયમાં બૌદ્ધ ધર્મની આ ધારણાની આલોચના કરવામાં આવી કે “હિંસા-અહિંસાનો પ્રશ્ન વ્યક્તિની મનોદશા સાથે સંબંધિત છે, નહીં કે તેની બાહ્ય ઘટના પર.” પરંતુ જૈનર્ણરંપરાના પરવર્તી ગ્રંથોમાં મનોદશાને જ હિંસા-અહિંસાના વિવેકનો આધાર માનવામાં આવ્યો છે. આગમોમાં એકવાત સર્વમતે સ્વીકારવામાં આવી છે કે જે હિંસા અપ્રમત્ત અને કષાયરહિત છે તેના દ્વારા બાહ્ય રૂપેથી થતી હિંસા વસ્તુતઃ હિંસા નથી. હિંસા સમયે જેટલી મનોભાવની ક્રૂરતા અપેક્ષિત છે તે હિંસા એટલી જ નિકૃષ્ટકોટિની મનાય છે. આથી જ વનસ્પતિની હિંસાની અપેક્ષાએ પશુની, પશુની અપેક્ષાએ મનુષ્યની હિંસામાં વિશેષ ક્રૂરતા અપેક્ષિત છે. આથી જ
