________________
અહિંસામીમાંસા અને દ્વેષ એક સિક્કાની બે બાજુ છે.
એક વ્યક્તિને કોઈ એક સંપત્તિ પ્રત્યે રાગ થયો. એ સંપત્તિ મેળવવા માટે તે બળજબરી કરશે. પેલી વ્યક્તિ તે સંપત્તિ ન આપે તો હિંસા સુધી પહોંચી જશે. એક વ્યક્તિને એક રૂપવતી પર રાગ થયો. કદાચ તે એ રાગને “પ્રેમ” એવું નામ પણ આપી શકે. એ રૂપના ભોગ-ઉપભોગ માટે તે બળાત્કાર કે હિંસા સુધી પણ પહોંચી શકે. આમ પ્રથમ રાગ અને પછી દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય છે અને તે હિંસામાં પરિણમે છે એટલે રાગને હિંસાનું ઉગમસ્થાન કહી શકાય. વીતરાગતા અહિંસાની જનની છે. માનસિક હિંસા - દ્રવ્યહિંસા.
જૈન વિચારકોએ હિંસાના બે સ્વરૂપ દર્શાવ્યા છે. ભાવ હિંસા અને દ્રવ્ય હિંસા ભાવ હિંસા એટલે માનસિક હિંસા. પૂર્વે આપણે માનસિક હિંસા વિષે કેટલુંક વિચાર્યું છે. માનસિક હિંસા એટલે એવી હિંસા જેમાં પ્રત્યક્ષ રીતે કોઈપણ પ્રાણીની હત્યા ન થાય, પ્રાણઘાત ન થાય, કષ્ટ ન આપી શકાય છતાં પણ આત્મા અંદરથી હિંસાનો સંકલ્પથી ઘેરાય જાય તેવી હિંસા માનસિક હિસા, ભાવ હિંસા છે.
આ ભાવ હિંસા માનવાત્માને સર્વાધિક કલુષિત કરે છે. મનમાં કોઈ પ્રત્યે દ્વેષભાવ, વેરવૃત્તિ કે મિથ્યા સંકલ્પ-વિકલ્પ ઉત્પન્ન થાય અથવા ચોરી, વ્યભિચાર જેવા દુષ્કર્મના ભાવો ઉત્પન્ન થાય ત્યારે આત્મા ભાવહિંસાથી છવાઈ જાય છે.
ઉપર જણાવ્યું કે ભાવહિંસાથી કોઈપણ પ્રાણીને નુકસાન થતું નથી. નુકસાન થાય છે સ્વયં પોતાને, નાશ થાય છે સ્વયં પોતાનો. જ્યારે મનમાં ક્રોધ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે અન્યને લાખ નુકસાન થાર્ય કે ન થાય પણ ક્રોધીનું મન, મગજ ઉત્તેજિત, ક્રોધિત થવાથી વિચારો કંઠિત થાય છે. આજ મોટી હત્યા છે. જે અન્યને નહીં પણ સ્વને, સ્વયંને જ કષ્ટ પહોંચાડે છે.
- હિંસાપરાયણ વૃત્તિથી કુટુંબ, સમાજ, દેશ અને રાષ્ટ્રવ્યાપી રીતે અવ્યવસ્થા ઉત્પન્ન થાય છે. માનવી માનસિક હિંસા દ્વારા પોતાના વિચારોનું સંતુલન ગુમાવે છે. અને બીજાનો જીવવાનો જે મૂળભૂત અધિકાર છે તે પર તરાપ મારી સ્વાર્થીવૃત્તિ અપનાવે છે ત્યારે 'નસિક
