________________
અહિંસામીમાંસા
૩૦
હિંસાને સમસ્તરે સ્થાપિત કરી અહિંસાના વિધાયક પક્ષનો જે નિષેધ કરવામાં આવ્યો છે તે તર્કસંગત નથી. અહીંયા હિંસાનો સંબંધ આત્મા સાથે સ્થાપિત કરવામાં આવ્યો છે. પરંતુ વાસ્તવિકતા એ છે કે હિંસા આત્મા ની નહીં, પ્રાણોની થાય છે. અને તેથી જે પ્રાણીઓની પ્રાણસંખ્યા અર્થાત્ જૈવિક શક્તિ સુવિકસિત છે તેની હિંસા અધિક નિકૃષ્ટ છે. વનસ્પતિની અપેક્ષાએ પશુહિંસામાં, પશુહિંસાની અપેક્ષાએ મનુષ્યહિંસામાં વિશેષ ક્રૂરતા અપેક્ષિત છે. માટે હિંસકભાવો અથવા કષાયોની તીવ્રતાને કારણે મનુષ્યની હિંસા વિશેષ નિકૃષ્ટ-અધમકોટિની લેખાશે.
હિંસા-અહિંસામાં વિવેકપૂર્ણ વ્યવહાર બાહ્યઘટના ઉપરાંત કર્તાની મનોવૃત્તિ પર હિંસાનો આધાર છે.
ગીતા અને બૌદ્ધ આચારદર્શનની અપેક્ષાએ જૈનવિચારણાએ બાહ્ય પક્ષ પર ગહનતાપૂર્વક વિચાર કર્યો છે. તે માને છે કે ક્યાંય અપવાદાત્મક અવસ્થા સિવાય સામાન્ય રીતે જે વિચારમાં છે, જે અંતરમાં આંતરિક રૂપે છે તે જ વ્યવહારમાં પ્રગટ થાય છે. અંતરંગ અને બાહ્ય અથવા વિચાર અને આચાર સંબંધિત દ્વૈતદૃષ્ટિ એને સ્વીકાર્ય નથી. એની દૃષ્ટિએ અંતરમાં અહિંસક વૃત્તિ હોવાથી બાહ્યરૂપે હિંસાચાર એક પ્રકારની છલના છે, ભ્રાંતિ છે. આત્મપ્રવંચના છે.
વીતરાગતા : અહિંસાની જનની
વૈરાગ્ય એ રાગનું જ એક પ્રશસ્ત સ્વરૂપ છે. ‘હું’ અને ‘મારા’ પ્રત્યે રાગ ભાવ અને અન્ય પ્રત્યે દ્વેષભાવ તે વિકૃતિ છે. જગતના તમામ જીવો પ્રત્યે સ્નેહભાવ તે સંસ્કૃતિ છે. અને માત્ર આત્મા પ્રત્યે જ રાગ તે પ્રકૃતિ છે. રાગનું આ પ્રકૃતિ જન્ય સ્વરૂપ તે પ્રશસ્ત છે. જે બાહ્ય જગતથી સંબંધિત ન હોય,’ જે રાગ બાહ્ય જગતથી પર થઈ આંતર જગતમાં ફેલાય તે વૈરાગ્ય. વિશ્વના પદાર્થો પરની પ્રીતિ તે રાગ. આંતરિક ઉચ્ચ ધ્યેય, કોઈ ઉચ્ચ હેતુ પ્રત્યેની પ્રીતિ તે વૈરાગ્ય. આમ રાગ દ્વેષથી પર થાય તે વીતરાગી બની શકે.
જગતની તમામ ધર્મ પરંપરાએ પ્રેમ અને સ્નેહની વાત કહી છે. ભગવાન મહાવીર ત્યાંથી આગળ વધીને વીતરાગતાની વાત કહે છે. રાગ
