________________
અહિંસામીમાંસા
આપણે અધર્મ-પાપ કહીએ. જે અન્યની લાગણીને ઠેસ પહોંચાડે, દુ:ખી કરે તે અધર્મી-પાપી છે.
૧૭
અહિંસા નૈતિક ધર્મ છે. તે બાહ્યરંગી નહીં પરંતુ અંતરંગી છે. ક્યારે પણ બીજાને પીડવું, સતાવવું, મારવું, શોષણ કરવું, અધિકારો છીનવવા એ ધર્મ નથી. ધર્મ પણ પાપ-પુણ્યની પરિભાષા મુજબ બદલાતો રહે છે. ઉપર કહ્યું તેમ એકનો ધર્મ બીજાનો અધર્મ હોઈ શકે.
એક મુસલમાન પુરુષ હિંદુ સ્ત્રીના અપહરણને પોતાનો ધર્મ સમજે છે. એક હિંદુપુરુષ મુસલમાન સ્ત્રીના અપહરણને પોતાના ધર્મ સમજે છેશું બંન્નેનો આ ધર્મ કહેવાશે ? આપણી સ્ત્રીના અપહરણ પ્રસંગે આપણને દુઃખ થાય તો બીજી સ્ત્રીના અપહરણ પ્રસંગે તે દુઃખ બીજાને ન થાય ?
આથી જ મહાવીરે કહ્યું છે ‘મન વ મનુષ્યાળાં ારાં વધમોક્ષયોઃ' દુઃખ કે સુખનું કારણ માનવનું પોતાનું મન છે. આપણે બહારના નિમિત્તોમાં દુઃખની કે સુખની કલ્પના કરીને તે નિમિત્તોની પાછળ દોડ્યાં કરીએ છીએ. અને પરિણામે અસ્વસ્થતા અનુભવીએ છીએ. આજના ભૌતિક સામગ્રીયુક્ત જીવનમાં સુખ-દુઃખની માન્યતા પણ બદલાઈ ગઈ છે. જે અન્ય પાસે છે અને પોતાની પાસે નથી તે દુ:ખ. જે બીજા પાસે નથી અને પોતા પાસે છે તે સુખ. આવી વિષમ વ્યાખ્યા વ્યાપક થઈ ચૂકી છે. આ પરથી એટલું જ કહી શકાય કે સુખ કે દુઃખ બહારના નિમિત્તો પર અવલંબતું નથી પરંતુ કે આપણા અંતર ઉપર અવલંબે છે. સુખને મેળવવા માટે કે દુઃખને છોડવા માટે બહારનાં નિમિત્તોની પાછળ દોડ્યા કરવા કરતાં વિશેષ લક્ષ્ય આપણા અંતર તરફ આપવું તે વિશેષ ઉચિત્ત છે.
'अज्झत्थं सव्वओ सव्व, दिस्स पाणे पियायए । न हणे पाणिणो पाणे, भयवेराओ उवरए ॥
ઉત્તરા અ.૬ ગા.૬ =
બધી બાજુઓથી આવી પડનારાં બધાં સુખ-દુઃખોનું મૂળ આપણા અંતરમાં છે એમ જાણીને, અને પ્રાણીમાત્રને એક પોતાનો જીવ વહાલામાં વહાલો છે એમ સમજીને, જેઓ ભય અને દ્વેષના દોષોથી નિવૃત્ત થયેલાં
