________________ 119 પ્રકરણ-૩ પ્રશ્નોત્તરી ક્રિયાના અને અજ્ઞાનના સંસ્કારોનું સિંચન થયેલું છે. અસક્રિયાના સંસ્કારો અસત્ ક્રિયાઓ (પાપયુક્ત પ્રવૃત્તિઓ) તરફ ખેંચી જાય છે અને અજ્ઞાનના સંસ્કારો વિપરીત માન્યતાઓ, ડોલાયમાન મનની સ્થિતિ અને અનુપયોગદશામાં રાખે છે. (અજ્ઞાનના ત્રણ પ્રકાર છે. (1) સંશય, (2) વિપર્યય અને (3) અનધ્યવસાય. વિપરીત જ્ઞાનને વિપર્યય કહેવાય છે. વિપર્યય અજ્ઞાનથી વિપરીત માન્યતાઓ-વિચારધારાઓ ઉત્પન્ન થાય છે. મનની ડોલાયમાન સ્થિતિને (આ સાચું કે તે સાચું ? એવા પ્રકારની મનની અવઢવવાળી સ્થિતિને) સંશય કહેવાય છે. આ અજ્ઞાનથી મન સંશયગ્રસ્ત રહે છે અને તત્ત્વના નિર્ણય ઉપર આવી શકતું નથી. અનધ્યવસાયથી મન કોઈ ચોક્કસ વિષયમાં એકાગ્ર બની શકતું નથી.) બંને પ્રકારના સંસ્કારોને નાશ કરવામાં આવે તો જ આત્મશુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. અસક્રિયાના સંસ્કારોને નાશ કરવા માટે સ&િયા (વીતરાગ પ્રરૂપિત ધર્મક્રિયા) અને અજ્ઞાનના સંસ્કારોને નાશ કરવા માટે જ્ઞાનસાધના આપવામાં આવી છે. ધર્મક્રિયાથી પ્રવૃત્તિની નિર્મલતા થાય છે અને જ્ઞાનથી પરિણતિની નિર્મલતા થાય છે. પ્રવૃત્તિની નિર્મલતા એ વ્યવહારધર્મ છે અને પરિણતિની નિર્મલતા એ નિશ્ચયધર્મ છે. બંને પ્રકારના ધર્મના સંયોજનથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. - સન્ક્રિયાથી આત્મવીર્યની શુદ્ધિ થાય છે અને તેનાથી પ્રવૃત્તિની નિર્મલતા પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રવૃત્તિની નિર્મલતાથી અસલ્કિયાના સંસ્કારોનું ઉમૂલન થાય છે. સાથોસાથ સન્ક્રિયાના સંસ્કારોનું સિંચન થાય છે. જ્ઞાનની આરાધનાથી પરિણતિઓ વિશુદ્ધ બને છે અને તેનાથી અજ્ઞાનના સંસ્કારોનું ઉન્મેલન થાય છે અને જ્ઞાનના સંસ્કારોનું સિંચન થાય છે. જ્ઞાન-ક્રિયાનું સ્વરૂપ આત્મસ્વરૂપને અનુકૂલ દર્શન-શાનશક્તિના બોધરૂપ વ્યાપારને જ્ઞાન 1. स्वरुपाभिमुखदर्शनज्ञानोपयोगता ज्ञानम्, स्वरुपाभिमुखवीर्यप्रवृत्तिः क्रिया, एवं “ज्ञान-क्रियाभ्यां
