________________ 118 ભાવનામૃત-II : અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવ-પ્રતિકૂળ મધ્યસ્થભાવ (3) જ્ઞાનીઓની આશાતના પણ ઘણી કરી છે અને લોકોને ભ્રમણામાં નાંખવાનું કામ કર્યું છે. (4) આમ છતાં જૈનશાસનના મૂળભૂત શુદ્ધમાર્ગને દૂષિત કરનારા એ ત્રણેયને જૈનધર્મના અનુયાયી કહેવા એ મિથ્યાભિનિવેશ જન્ય પ્રલાપ માત્ર છે. (5) આથી દરેક આત્માએ શાસ્ત્રકારો દ્વારા નિર્દિષ્ટ મોક્ષસાધનાનો આકાર (ક્રમ) જાણી લેવો જોઈએ. અનેક ગ્રંથોમાં વિવિધ શૈલીથી મોક્ષમાર્ગની સાધનાનો આકાર વર્ણવ્યો છે. અનેક ગ્રંથોના સહારે અમારા “આત્માનો વિકાસક્રમ” પુસ્તકમાં 14 ગુણસ્થાનક અને આઠ યોગ દષ્ટિના માધ્યમે મોક્ષસાધનાના તમામ તબક્કા સ્પષ્ટ કર્યા છે. બધાનો સંક્ષિપ્ત સાર એક જ છે કે જ્ઞાન અને ક્રિયા ઉભયથી જ મોક્ષ થાય છે. અને નિશ્ચયદષ્ટિ સહિતના વ્યવહારથી આજ સુધીમાં અનંતા આત્માઓ મોક્ષે ગયા છે. હવે અહીં અવસર પ્રાપ્ત જ્ઞાન-ક્રિયાથી મોક્ષ, નિશ્ચયવાદીઓની મિથ્યા દલીલો અને તેનો પ્રત્યુત્તર, મોક્ષસાધનાનો ક્રમ અને શાસ્ત્રનિર્દિષ્ટ ક્રિયાઓ ક્યાં સુધી કરવાની તેની વિચારણા કરી લઈશું. છે જ્ઞાન અને ક્રિયાથી મોક્ષ : મોક્ષસાધનાના પ્રથમ તબક્કે જ એક વાત હૈયામાં સ્થિર કરી દેવાની છે કે, જ્ઞાન અને ક્રિયાથી જ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. એકલા જ્ઞાનથી કે એકલી ક્રિયાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. એકલા જ્ઞાનને કે એકલી ક્રિયાને મોક્ષનું કારણ માનવું એ મિથ્યાત્વ છે. મોક્ષને સાધવા માટે બંનેની જરૂર છે. વળી બંને એકબીજા વિના રહી શકતા નથી. જ્ઞાન ક્રિયાને ઝંખે છે અને ક્રિયા જ્ઞાનનું સાહચર્ય ઈચ્છે છે. અનાદિ સંસારપરિભ્રમણ દરમ્યાન મોહને આધીન બની જીવે છે પરિણતિ-વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિઓ સેવી, તેના યોગે આત્મા ઉપર અસત્
