________________
છેલ્લા પ્રકરણમાં તીર્થ પૂર્વાપરની આપણી કેવી સંસ્થા છે ?
તેને સ્થળ ખ્યાલ આપે છે. જૈનધર્મ અને છેલું પ્રકરણ. તેનું વિજ્ઞાન એ માત્ર વિજ્ઞાન રૂપેજ નથી.
પરંતુ તેના નિયમો જીવનમાં ઉતારનાર એક ચોક્કસ વર્ગ છે. અને તે વર્ગના સમુહને કાયદા-કાનુને અને બંધારણથી મૂળથી જ વ્યવસ્થિત કરવામાં આવેલો છે. તે જ વ્યવસ્થા હજુ ચાલતી આવે છે. નવી સંસ્થાઓ તેની પેટા સંસ્થા તરીકે ગણાય. અહીં તીર્થ–સંધ–સંસ્થાને લગતા મૂળ મૂળ નિયમે આપ્યા છે. તેને સંક્ષિપ્ત વિગતવાર નિબંધ જુદો તૈયાર કર્યો છે. એ અનુસાર સંપૂર્ણ સાંગોપાંગ બંધારણ લખાય તે એક દળદાર પુસ્તક થાય. કલ્પ અને છેદ ગ્રંથમાંથી તેમજ ચાલુ સ્થિતિમાં જ્યાં તેના અવશેષો હેય તેને ફરીને સંગ્રહ કરી કાયદા-કાનુને તારવા જોઈએ.
આ તીર્થ સંસ્થા અઢી હજાર વર્ષથી ચાલતી આવે છે. અને આટલી ચિરસ્થાયિ છે, તેનું કારણ તેનું મહત્ત્વનું બંધારણ પણ છે. આજકાલના કામચલાઉ બંધારણેથી કોઈપણ સંસ્થા હજારે વર્ષ માટે સ્થાયિ ન થઈ શકે. માટે જેઓ મહાવીરના ભક્ત હોય, તેમનું શાસન આગળ ચાલે તેવું ઈચ્છતા હોય, તેમણે અભિનિવેષઆગ્રહ છેડીને, દીર્ધ દૃષ્ટિ રાખીને એ બંધારણની પુન:વ્યવસ્થા કરી તેનેજ અમલમાં લાવવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. નહીં કે બીજી કેટલીક વસ્તુઓની ઘાલમેલ કરીને એ બંધારણને છિન્ન ભિન્ન કરવાને બાલીશ પ્રયત્ન કરવા જોઈએ.
જૈન સંઘની કેઈપણ સંસ્થા કે પેટા સંસ્થા રચતી વખતે તીર્થના બંધારણના મૂળતા ખ્યાલમાં રાખવા, ને તેને ક્ષતિ ન થાય તેમ રચવા. અન્યથા માર્ગભ્રષ્ટતા થવા સંભવ છે. મહાપુરુષોનું અપમાન અને આશાતના થાય તે જુદાં. જેઓ ધર્મ અને તીર્થ નિરપેક્ષ છે, તેને તે આ બંધારણથી વિરુદ્ધ થવામાં જ પોતાના સાધ્યની સિદ્ધિ છે.
