________________
૬૩
લોકભાષામાં રચના કરીને જ્ઞાન સાથે વિનોદ પ્રાપ્ત કરાવતા હતા. આ પ્રકારની કૃતિઓ સાહિત્યમાં ઉપલબ્ધ થાય છે. સમસ્યામૂલક હરિયાળીમાં તેનો ઉત્તર પણ આપવામાં આવ્યો છે, જિજ્ઞાસાનું તત્ત્વ રહેલું છે, અને ઉત્તર જાણ્યા પછી પણ સંતોષની અનુભૂતિ થાય છે. સમસ્યામૂલક રચના એ હરિયાળીના બીજા સ્થાન છે. આ બીજમાંથી સંપૂર્ણ હરિયાળીની રચના થઈ શકે તેવી ક્ષમતા છે.
હરિયાળી સ્વરૂપને સમજવા માટે રૂપકાત્મક અભિવ્યક્તિવાળાં રૂપક કાવ્યોની ભૂમિકા વધુ માર્ગદર્શક બને છે. આ અંગેની કેટલીક વિગતો નીચે દર્શાવવામાં આવી છે. કવિ પોતાની અભિવ્યક્તિને સઘન અને પ્રત્યાયનક્ષમ બનાવવા માટે અલંકારોનો પ્રયોગ કરે છે. વિશેષતઃ ઉપમા, રૂપક, ઉન્મેલા, અતિશયોક્તિ અને દષ્ટાંત જેવાં અલંકારો સર્વ સામાન્ય રીતે પ્રયોજાયેલા હોય છે.
રૂપકાત્મક અભિવ્યક્તિ ભારતીય સાહિત્યનો જ વારસો નથી. પશ્ચિમના સાહિત્યમાં “Allegroy રૂપક કાવ્યો પ્રચલિત છે. ભારતીય સાહિત્યની સંસ્કૃત ભાષામાં શ્રીકૃષ્ણમિશ્રનું “પ્રબોધચંદ્રોદય', યશપાલનું “મોહપરાજય”, “કંટનાથનું “સંકલ્પસૂર્યોદય’, અનંતનારાયણ સૂરિનું “માયાવિજય', વાદિચંદ્રનું “જ્ઞાનસૂર્યોદય', પદ્મસુંદરનું “જ્ઞાનચંદ્રોદય', ગોકુળનાથ ઉપાધ્યાયનું “અમૃતોદય', કવિ કર્ણપૂરનું “ચૈતન્ય ચંદ્રોદય', આનંદરાયમખીનું “વિદ્યાપરિણયન”, અને “જીવાનન્દન” જય શેખરસૂરિનું પ્રબોધચિંતામણિ જેવી રૂપક રચનાઓ ઉપલબ્ધ થાય છે. તેમાં રૂપકોની લાંબી સંકલનાની એક લાક્ષણિક્તા ગણાય છે.
અંગ્રેજી સાહિત્યમાં કવિ બનિયનનો Pilgrim's Progress' યાત્રીઓનો સંઘ અથવા સંઘ પર્યટન સુપ્રસિધ્ધ રૂપક કાવ્ય છે.
મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં નાની-મોટી રૂપક રચનાઓ મળી આવે છે.
