________________
૩૦
શૈલી, વિષય, પ્રયોજન અને છંદ એમ ચાર પ્રકારની ઉલટબાંસી છે.
શૈલીના ત્રણ ભેદ – વિરોધાભાસ, સાર્દશ્યાશ્રિત, ગૂઢાર્થ પ્રતીતિ.
વિષય : ઉપદેશપ્રધાન, ત્યાગ-રાગપ્રધાન, વિશ્વાસપ્રધાન સાધનામૂલક માયાવિષય, સિધ્ધિ-ફળ સંબંધી.
પ્રયોજનની દષ્ટિએ – સાધનાત્મક અનુભૂતિ, ગુહ્યપ્રવૃત્તિ પ્રધાન, કૌતુહલ-વિસ્મય પ્રધાન, પાંડિત્ય પ્રદર્શન,
છંદની દષ્ટિએ - પૂર્ણપદ અને અંશપદ
ઉલટબાંસીમાં મુખ્યત્વે નીચેના ત્રણ તત્વો રહેલાં છે.
૧ વિરોધાભાસી – અસંબંધ પદરચના, પરસ્પર વિરોધનો ભાવ
૨ પ્રતીક પ્રધાન - શબ્દોની વિચિત્રતા છે
૩ સાધનાત્મક વિચારોની અનુભૂતિ
ઉપલબ્ધ રચનાઓને આધારે એમ જાણવા મળે છે કે તેમાં કેટલીક વિગતો અનિવાર્ય હોય છે તો કેટલીક પ્રયોગશીલતાનું લક્ષણ ધરાવે છે. તો વળી કેટલાંક સામાન્ય લક્ષણો હોય છે. તેમ છતાં લક્ષણોની પ્રધાનતા કૈ ગૌણતા હોવાની સાથે એની શૈલી-રચના રીતિથી ઉલટબાંસીનું નિર્માણ થયેલું હોય છે. પારિભાષિક શબ્દો, સાંકેતિકધ્વનિ શબ્દ પ્રયોગો, વ્યંગ્યનો પણ સમાવેશ થાય છે.
તેમાં પ્રયોજાતાં પ્રતીકો પારિભાષિક, રૂપકાત્મક, સાંકેતિક સંખ્યામૂલક હોય છે. (૯)
કબીરની રચનાઓમાં ગગનમંડળ - એ બ્રહ્મરંધ્રનું પ્રતીક છે. જ્યારે ‘બકનાલ’ સુષુમ્યા નાડી માટે છે.
