________________
૨૬૭
કાયા, સ્થાપનાચાર્ય, પુરાલ વગેરે વિનોદયુક્ત શબ્દો હોવાની સાથે તેનો અધ્યાત્મ માર્ગમાં સંદર્ભ રહેલો છે, એ વાત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે. વિનોદ કરતાં મહત્વની હકીકત તો હરિયાળીના ગૂઢાર્થને પામી આત્મજાગૃતિ દ્વારા અધ્યાત્મ સાધનામાં જોડાવાનો સર્વ સામાન્ય વિચાર પ્રગટ થયો છે. હરિયાળી એ સાધનાનું અંતિમ લક્ષ્ય નથી પણ આ માર્ગનું દર્શન કરાવતી કાવ્ય રચના છે. તત્ત્વજ્ઞાન ને સાધનાના ગહન માર્ગને આ શૈલીમાં વ્યક્ત કરીને તેના પ્રસાદ માટેનો પ્રશસ્ય પુરુષાર્થ હરિયાળીઓ દ્વારા થયો છે. કાવ્યવિશ્વ વિરાટ છે તેમાં હરિયાળી કાવ્યો દ્વારા તેની ભવ્યતા, વિસ્તાર, વિવિધતા સાહિત્યનું અભિનવ આભૂષણ છે.
કાવ્ય શાસ્ત્ર વિનોદન કાલો ગચ્છતિ ધીમતામ્
વ્યસન તુ મૂર્ખાણાં નિદ્રયાકલહેન વા ના બુદ્ધિશાળી માણસોનો સમય કાવ્ય અને શાસ્ત્રના વાર્તા-વિમર્શસ્વાધ્યાયમાં વ્યતીત થાય છે જ્યારે મૂર્ખ માણસોનો સમય વ્યસનનું સેવન, નિદ્રા અને કલહ (ઝઘડો-કલેશ)માં પસાર થાય છે.
હરિયાળી ગૂઢાર્થ અને રહસ્યયુક્ત કાવ્ય રચના છે. તેમાં રહેલી સાધનાની અનુભૂતિના વિચારો સાંપ્રદાયિક તત્વદર્શનને સ્પર્શે છે. કવિ હરિયાળીના માધ્યમ દ્વારા તત્વની કઠિન વિગતોનું પ્રચલિત રૂપકો અને પ્રતીકોના પ્રયોગથી સરળ ને સુગ્રાહ્ય બનાવે છે. નિર્ગુણ ઉપાસનાની વિચારધારાને સર્વ સાધારણ જનતા સુધી પહોંચાડવા માટે હરિયાળી કાવ્યો જ્ઞાનમાર્ગનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.
સાંપ્રદાયિક શબ્દપ્રયોગોને પ્રતીકાત્મક રીતે સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે.
આનંદઘનજીની હરિયાળીઓની કેટલીક પંક્તિ આ સંત કબીરની સાથે સમાન રીતે સ્થાન ધરાવે છે. બન્ને સમકાલીન હોવાથી એક બીજા
