________________
૨૬૩
“એક અનેક અનેક એક કુંભ, કુંડળ કનક સુભાવે.” ચેતન ચેતો ચતુર અબોલા, અબોલે જે નર ખીજે.” પહોળે પલંગે પ્રીતમજી પોઢયા, પ્રેમ ભરી જગાડોજી.” “ચતુર વિચારો ચતુર વિચારો, એ કોણ કહીએ નારીરે”
પદબંધમાં રચાયેલી હરિયાળીઓમાં આત્માને ઉદ્દેશીને અધ્યાત્મવાદ કે તત્ત્વની મૂળભૂત વિગતોનું ધ્યાન દોરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. આ માટે કેટલાક શબ્દ પ્રયોગો સંબોધનરૂપે થયા છે. સંતો, ભાઈ, પંડિત, અવધુ જોગી, ગુરુ, જ્ઞાની, વિરલા, પાંડે, ચેતન, સુમતિ.
હરિયાળીમાં જિજ્ઞાસાનું તત્ત્વ વધુ પ્રબળ છે. પ્રથમ દૃષ્ટિએ તેનો અર્થ સમજાતો નથી. વળી તેમાં પ્રશ્નાર્થ દ્વારા જિજ્ઞાસા જાગે છે. વર્ણનાત્મક હરિયાળીમાં કવિની વર્ણનાત્મક શક્તિનો ખ્યાલ આવે છે. હરિયાળીની જિજ્ઞાસા યુક્ત પતિ વાંચવાથી તીવ્ર ઉત્કંઠા જાગે છે અને તેનો સાચો જવાબ જાણવાથી પરમાનંદ થાય છે.
દૃષ્ટાંતરૂપ પંકિતઓ અત્રે નોંધવામાં આવે છે. “અવધૂ એસો જ્ઞાન વિચારી, વામે કોણ પુરૂષ કોણ નારી?” કહેજો ચતુર નર એ કોણ નારી ?' બેઉ નપુંસક એકઠારે ફરિયા એક જ હામિ.” “એક નર દુજો નપુંસક મળીને નારી એક નીપાઈ.”
કેટલીક હરિયાળીઓમાં કવિની અભિવ્યક્તિની વિશિષ્ટતા કલાત્મકતાના અંશ સમાન છે. સંગીતમય ધ્વનિના પ્રયોગથી લલિત મધુર પદાવલીઓમાં તેના ધ્વનિનો આનંદ માણી શકાય છે. કવિતા અને સંગીતનો સંબંધ ધરાવતી આવી પંકિતઓમાં અધ્યાત્મવાદના અનેરા ઉલ્લાસનું નિરૂપણ થયેલું જોવા મળે છે.
