________________
૨૫૮
માટે ઉત્સાહનો ભાવ પણ પ્રગટ થાય છે.
સાહિત્યની રસ સૃષ્ટિમાં ભક્તિ રસનો શાંત રસમાં સમાવેશ કર્યો છે. એટલે ધાર્મિક સાહિત્ય શાંત રસનુંજ છે એમ માનવાની જરૂર નથી. તેમાં પણ વસ્તુને અનુરૂપ શૃંગાર, કરૂણ, અદ્ભુત રસનું નિરૂપણ થાય છે. ભક્તિ રસના આલંબનમાં આત્મસ્વરૂપની ઝાંખી છે અને ઉપનમાં જ્ઞાન અને વૈરાગ્ય છે. અમર્ષ સુક્ય આવેગ, ચપળતા, ઉન્માદ જેવા સંસારી ભાવો પણ રહેલા છે. શાંત રસના આલંબનમાં સંસારની અસારતા, બોધ, પરમતત્વનું જ્ઞાન કાર્યરત છે.
હરિયાળી કાવ્યોમાં ભક્તિ શૃંગાર જોવા મળે છે. મોટે ભાગે તો પરમાત્મા પ્રત્યેની અપૂર્વ પ્રીતિ-ઉત્કટતા - સમર્પણની ભાવનાને વ્યક્ત થયેલી જોવા મળે છે.
હરિયાળી કાવ્યોની શૈલી જ એવા પ્રકારની છે કે તેમાં અદ્ભુત રસ કવિ કલ્પનાના પરિપાકરૂપે ઉદ્ભવે છે. જ્યાં ચમત્કારનું નિરૂપણ હોય ત્યાં અવશ્ય અદ્ભુત રસ જોવા મળે છે. આ રસમાં રોમાંચ, સ્તંભ, સંવેદ, મુખ વગેરે અનુભાવો છે જ્યારે જડતા, દૈન્ય, આવેગ, શંકા, ચિંતા, વિતર્ક, હર્ષ, ચપળતા આદિ સ્થાયી ભાવો છે. હરિયાળીમાં અદ્ભુત રસજ કેન્દ્ર સ્થાને છે એમ કહીએ તો પણ ઉચિત લેખાશે. તેની રચનાના પાયામાં વિરોધાભાસ કંઈ આશ્ચર્ય-ચમત્કાર થયો હોય એવી અભિવ્યક્તિ થાય છે. એટલે અદ્ભુત રસ પ્રધાન આ કાવ્યો સાનંદાશ્ચર્યની અનુભૂતિ કરાવીને યૌગિક સાધનાના ફળનો મધુર આસ્વાદ કરાવે છે.
હરિયાળીમાં સીધી સાદી વાત કરવામાં આવતી નથી પણ અવળવાણીનો પ્રયોગ થાય છે. તેમાં વક્રોક્તિનો પણ આધાર લેવામાં આવે છે. પરિણામે પ્રથમ દૃષ્ટિએ કેટલીક પંક્તિઓમાંથી હાસ્ય રસની અનુભૂતિ થાય છે. પણ ગૂઢાર્થ જાણ્યા પછી તો શાંતરસની સમાધિનો આનંદ નીપજે છે. આ શૈલીનાં કાવ્યો મોટે ભાગે નિગુર્ણ ઉપાસનાને વધુ
