________________
૨૦૦
मुख विहीन क्यों मुख मरोडत, नाक विहीन नकटाइ करो...चं. रे बधिर ! सुन बात हमारी, सहजानन्द प्रभु शरण ग्रहो...चं.
(પા-૧૬૧) કવિ સહજાનંદસ્વામી મહારાજની હરિયાળી પદ સ્વરૂપમાં પ્રાપ્ત થાય છે. તેઓશ્રી શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આશ્રમ હમ્પી (મૈસુર)ના સ્થાપક હતા અને રાજચંદ્રની વિચારધારાના અનુયાયી હતા. એમને પદો - પ્રાર્થના - સ્તવન આદિની રચના કરી છે. જે “સહજાનંદ સુધા” નામથી પ્રગટ થયેલ છે. “ચંચલ મન પછી ચૂપ રહો” એ પંકિતમાંજ હરિયાળીનો અર્થ આવી જાય છે. મન વિશેની કવિની કલ્પના શક્તિનો પરિચય કરાવે છે.
પ્રો. હીરાલાલ કાપડિયાની હરિયાળીમાં નવપદ, રૂષભદેવ, શાંતિનાથ, મલ્લિનાથ, નેમનાથ, પાર્શ્વનાથ અને મહાવીર સ્વામી ભગવાન, પૂર્વાચાર્યો ભદ્રબાહુસ્વામી, સ્થૂલિભદ્ર, જંબુસ્વામી, હરિભદ્રસૂરિ, સિધ્ધસેન દિવાકર, મલવાદી, કુન્દકુન્દચાર્ય, જિનદાસગણિ, હેમચંદ્રાચાર્ય, સમતભદ્ર, બ્રાહ્મી અને સુંદરી, રાજીમતી, ગૌતમબુધ્ધ, હનુમાન અને રામચંદ્ર, મહર્ષિ અરવિંદઘોષ, મહાત્મા ગાંધીજી, ડૉ. રાજેન્દ્રપ્રસાદ વગેરેનું વર્ણન વર્ણમાળાના અક્ષરોનો આશ્રય લઈને કરવામાં આવ્યું છે. કૂટકાવ્યા પ્રકારની આ રચના વર્ણનાત્મક હરિયાળી સમાન છે. વર્ણનને આધારે એક જ શબ્દમાં ઉત્તર શોધવાનો હોય છે. “નવપદ' સિવાયની હરિયાળીઓ જૈન અને જૈનેતર વર્ગના સાંસ્કૃતિક અને ધાર્મિકક્ષેત્રોમાં મૂલ્યવાન પ્રદાન કર્યું છે તેનો સમાવેશ થાય છે. સમકાલીન રાજકીય પ્રભાવથી ગાંધીજી અને રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. રાજેન્દ્રપ્રસાદને પણ વિષય તરીકે સ્થાન આપીને નવીનતા દર્શાવી છે. વિવિધ પ્રકારની હરિયાળીઓમાં પ્રો. કાપડિયાનું પ્રદાન આ કાવ્ય પ્રકારને યશ કલગી ચઢાવે તેવું છે.
વર્ણમાળાના અક્ષરોના પાંચ વર્ગ “ક ચ ટ ત પ માં સમાવિષ્ટ થયેલા અક્ષરોનો વ્યંજનના જોડાણથી પ્રયોગ થતાં અર્થ તરફ આગળ
