________________
૧૪
હરિયાળીના અભ્યાસ માટે હિન્દી સાહિત્યમાં પ્રગટ થયેલ “હિન્દી સંતોંકા ઉલટબાસી સાહિત્ય' પુસ્તકનો સંદર્ભ ગ્રંથ તરીકે આધાર લઈને કાવ્યસ્વરૂપ અને વિભાવના વિશેની વિગતો એકત્રિત કરીને પુસ્તકમાં સમાવેશ કર્યો છે.
હરિયાળીના પર્યાયરૂપે હિન્દીમાં ઉલટબાસી શબ્દ છે. પણ જૈન સાહિત્યમાં હરિયાળીનો અર્થ માત્ર અવળવાણીમાં મર્યાદિત ન રહેતાં રૂપકો, પ્રતીકો, કૂટકાવ્ય, સમસ્યા, સંકેતો આદિની રચનાઓનો સમાવેશ થાય છે. તે દષ્ટિએ તેના પાંચ પ્રકાર પ્રતીકાત્મક, રૂપકાત્મક, વર્ણનાત્મક, સમસ્યાપ્રધાન અને સાંકેતિક સંખ્યા વાચક) છે. આ અંગેની વધુ સ્પષ્ટતા તથા વિગતો પ્રકરણ-૧માં આપવામાં આવી છે. પ્રકરણ-૨માં હરિયાળીનો વિકાસ આલેખવામાં આવ્યો છે.
ત્રીજા પ્રકરણમાં સાર્થ હરિયાળીઓના અભ્યાસથી આ સ્વરૂપનો વાસ્તવિક પરિચય થાય તેમ છે. હરિયાળીની વિશેષતાઓમાં બીજા ગમે તે લક્ષણો હોય પણ મહત્વનું લક્ષણ એ ગૂઢાર્થ છે. સીધી સાદી રીતે તેનો અર્થ પામી શકાય નહિ, કાવ્યને આત્મસાત્ કરવા બૌધ્ધિક પરિશ્રમ કરવો પડે અને ગુરુચાવીનો ઉપયોગ કરવો પડે તેવી ગહન - રહસ્યમય કાવ્ય રચના છે.
પરંપરાથી વિરૂદ્ધ જઈને યોગસાધનાના સંદર્ભમાં આધ્યાત્મિક અનુભૂતિને વ્યક્ત કરવાની આ વિશિષ્ટ શૈલી કાવ્ય જગતમાં આકર્ષણ રૂપ બની છે. હરિયાળીનાં પ્રતીકો વૈવિધ્યપૂર્ણ હોવાની સાથે આધ્યાત્મિક પરિવેશમાં ગૂંથાયેલાં છે તે અંગેની નોંધ આપવામાં આવી છે. આવાં પ્રતીકોમાં લિંગભેદનો કોઈ વિચાર થયો નથી. અમૂર્ત શબ્દોને પશુપંખીઓના પ્રતીકો દ્વારા મૂર્તિમંત સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું છે. લોક વ્યવહાર અને પ્રકૃતિથી વિરૂધ્ધ કલ્પનાઓ કરીને કાવ્યમાં ચમત્કૃતિની સાથે અનેરું આકર્ષણ (ચુંબકીય) જમાવવાનો કવિઓએ પ્રશસ્ય પુરુષાર્થ કર્યો છે.
