________________
આત્મા અને કાર્મિક દ્રવ્યનો સિદ્ધાન્ત
યાદચ્છિક અને મુક્ત રીતે અવકાશમાં તરતા રહે છે. પરંતુ તે એકબીજા સાથે, પરસ્પર કોઈ ક્રિયા કરતા નથી. (સંભવતઃ તેમનું ગુરુત્વીય બળ અત્યંત અલ્પ હોય છે.) વિશ્વના તમામ અણુઓમાં કાર્પણ કણો એ રીતે અનેરા હોય છે, કે તે માત્ર આત્મા દ્વારા જ અવશોષિત થાય છે અને તે સ્વયં પરસ્પર જોડાતા નથી. તેનો અર્થ એ છે કાર્મિક દ્રવ્ય કર્મ-પુદ્ગલો, કાર્મણ કણો તરીકે કેવળ આત્મા સાથેના જોડાણથી અસ્તિત્વ ધરાવે છે. આમ કાર્મિક દ્રવ્ય નવા કાર્મણ કણોના અવશોષણથી વધે છે અને કેટલાક કાર્પણ કણો અવકાશમાં મુક્ત થતા કાર્મિક દ્રવ્ય ઘટે છે.
૨.૨.૩ પારસ્પરિક ક્રિયા
૧૩
શુદ્ધતમ અવસ્થામાં આત્માને અનન્ત જ્ઞાન, દર્શન, સુખ અને વીર્ય હોય છે. આત્મા એ જાગ્રત, પ્રભાવક ઊર્જા છે, પરંતુ સામાન્યતઃ વિધાન ૧ માં દર્શાવ્યા મુજબ મૂર્તસ્વરૂપ ધરાવતો આત્મા કાર્મિક દ્રવ્યથી મલિન થાય છે. આત્મા અને કાર્મિક દ્રવ્ય એ અત્યંત વિરોધી બે ઘટકોની પારસ્પરિક ક્રિયાને કારણે ભયંકર વિકાર થઈ શકે છે. ખાસ કરીને, જ્યારે કાર્મિક દ્રવ્ય,
૧. આત્માના જ્ઞાન ઘટકને આવૃત્ત કરે છે. ૨. આત્માના દર્શન ઘટકને આવૃત્ત કરે છે. ૩. આત્માના સુખ ઘટકને દૂષિત કરે છે. ૪. આત્માના વીર્ય ઘટકને અવરોધે છે.
આમ, કાર્મિક દ્રવ્યને કારણે આત્માના શુદ્ધ ગુણોનો પૂર્ણ લાભ મળી શકતો નથી.
અહીં એ ખ્યાલ રાખવું જોઈએ કે માત્ર સુખ જ આત્માનો એવો ઘટક છે કે જેનું અન્ય કશાકમાં પરિવર્તન થાય છે. આ પરિવર્તન ઉન્માદથી વ્યક્તિમાં થતા પરિવર્તન જેવું હોય છે. આ પ્રકારે દૂષિત થવાથી વીર્ય ઘટક પણ વિકૃત થાય છે. જો કે કાર્મિક દ્રવ્ય કેવળ આત્મામાં જ ટકી શકે છે, પરંતુ આત્મા તો સ્વાવલંબી છે અને તેમાં મૂર્ત સ્વરૂપ સહિત કાર્મિક દ્રવ્યથી મુક્ત થવાની એક અંતર્નિહિત વૃત્તિ, વલણ હોય છે. આત્માની આ અંતર્નિહિત વૃત્તિને હવેથી મુક્તિ ઝંખતો ઉત્પ્રેરક (freedom longing catalyst) કહીશું.
