________________
કર્મ ને જીવનો સિદ્ધાંત. જીવ કર્મને કર્તા છે-સર્વ પદાર્થ અર્થ કિયા સંપન્ન છે. કોઈને કાંઈ પરિણામ કિયા સહીતજ સર્વ પદાર્થ જોવામાં આવે છે. આત્મા પણ કિયાસંપન્ન છે માટે કર્તા છે. પરમાર્થથી સ્વભાવ પરિણતીઓ નીજ સ્વરૂપને કર્તા છે. વ્યવહારથો આત્મા કર્મને કર્તા છે ઉપચારથી ઘરનગરા દિને કર્યા છે એટલે જીવ પિતાના જ્ઞાનાદિ સ્વભાવમાં હોય છે ત્યારે પિતાના સ્વભાવને કર્તા છે અને જ્યારે સ્વભાવથી વિમુખ થઈ પરભાવમાં રમે છે ત્યારે કર્મને કર્તા છે. ચેતનની પ્રેરણા ન હોત તો કમ કેણ ગ્રહણ કરે ? જડમાં પ્રેરણા નથી. જે હોય તો ઘટાપટાદિમાં ક્રોધાદિભાવ પરિણમવા જોઈએ તે નથી માટે કર્મને કર્તાપણ ચેતન્યમય આત્મા છવજ છે.
આત્મા કમને ભોક્તા છે-જે કરે તેજ ભોગવે જે જે ક્રિયા છે તે સર્વ ફળ સહીત છે જેમ વિષ ખાધાથી વિષનું ફળ ને સાકર ખાધાથી સાકરનું ફળ પાપ કરવાથી પાપનું ફળ અને પુણ્ય કરવાથી પુણ્યનું ફળ સદ્ગતિ રૂપ મળ્યા વિના રહેતું નથી તે ફળ આત્મા ભગવે છે, સંસારને વિષે સમસ્ત જીનું આત્મત્વપણું સમાન છે તથાપિ તેમાં કોઈ રાજા કેઈ રાંક, કોઈ બુદ્ધિવંત કોઈ મૂર્ખ, કોઈ રૂપવાન કોઈ કુરૂપ, કોઈ મહદ્ધક કોઈ દરિદ્રી કે મનુષ્ય, કોઈ દેવતા, કોઈ નારકી કોઈ ત્રિર્યચ કેઈ સુખી કોઈ
