________________
થોડાક દિવસ બાદ ધત મનપત્રમાં પંજાબ ને સિંધમાં ગુજરેલા જુલમોની કહાનીઓ પ્રગટ થઈ. કુમળાં બાળકે મા-બાપની આંખ સામે વધેરાય. યુવતીઓને નગ્ન કરી પ્રદર્શન ભરવામાં આવ્યું. એમના પર સગાંસંબંધીના દેખતાં અત્યાચાર થયા. મને તો શ્રીફળ જેટલા સસ્તા સમજી વધેર્યા !
મન ભારે ઉશ્કેરાઈ ગયું! અહિંસા જયાં થંભી ગઈપ્રેમ જ્યાં પાણી થઈ ગયે, સત્ય જ્યાં છિનવાઈ ગયું, માનવતા જ્યાં મૃત્યુ પામી–ને પશુતાને પણ શરમાવે તેવાં કૃત્ય ધર્મ, દેશ ને સંસ્કૃતિને નામે આચરાયાં. નિર્બળ મનમાં વેર! વેર! વેર ! નાપિકા પડવા લાગ્યા.
અજંપાના દિવસો વીત્યા. ધીરે ધીરે મન શાંત થતાં વિચારશાએ નવો વેગ લીધો. મનમાં એક મેળ મળતો લાગ્યોઃ પેલાં પતંગિયાં. એને ભસતાં કૂકડાં, ફૂકાને ભક્ષ તો નવજુવાન, નવજુવાનને ભતા પેલા હુમલાખે ને હુમલાખોરોને હણતા પેલે અમેરિકાને એટમ બેબ! વાહ, સબળ નિર્બળને ભક્ષે–એ આદિન્યાય જાણે હજીય સંસારમાં પ્રવર્તી રહ્યો છે!
કપના આવી કે હજીય પૃથ્વી પરથી પશુરાજયનો અંત આવ્યો નથી ને ધર્મરાજય કાયમ થઈ શક્યુ નથી. બલ્ક ધર્મને માણસે હગ માની દૂર દૂર ફગાવવા માંડ્યો છે! માણસે આદિ કાળમાં સ્થાપેલ સિદ્ધાંત માણસ જ સૃષ્ટિને ભક્ત, માણસના માટે જ બધું !' એ જાણે ફરીથી પ્રચલિત બન્યો છે. અને એમાંથી અનિવાર્ય રીતે ફલિત થયો એક સિદ્ધાંત–માણસને જ જીવવાનો હક્ક, પારકાના ભોગે પણ જીવવાને હક્ક ! ને એનું સીધું પરિણામ એ આવ્યું કે “માણસમાં પણ બળવાનને જ જીવવાને હક્ક!” સબળ નિર્બળને રાંદે-રગદોળે, એ જાણે સ્વાભાવિક! સબળને કર બનવાને હક, નિબળને કૂરતા સહન કરવાની ફરજ !
જગતમાં “મસ્ય-મલાગલ’ ન્યાયનું જાણે નાટક શરૂ થયું. એ
