________________
३० : मत्स्य-गलागल લીધે જ્ઞાતિનું બળ તૂટયું, મહાજનને મોભે ગયો, શેઠાઈ માત્ર વારસાગત રહી અને મોટે ભાગે તે દલિતો, ગરીબ ને અસહાયની વહારે આવવાને બદલે તેમને જ વધારે કચરવા લાગી. એ સત્યને જાણે જયભિખુએ પિછાન્યું ન હોય તેમ એવા અનિષ્ટથી સમાજને બચાવવા માટે તેમણે, હેમુને યુદ્ધમાં જિતાવવા માટે જ ૫ અને મંત્રતંત્રમાં પડેલ ત્યાગવેશધારી જેન જતિની ઠીક ઠીક સમાલોચના કરી છે, અને સૂચવ્યું છે, કે જે કોઈ ધર્મ માર્ગ સ્વીકારો તો પછી એને જ રસ્તે ચાલા, અને અધર્મને કાંટા-ઝાંખરાને ધર્મને અબો સમજવાની ભૂલ ન કરો, ન બીજાને ભૂલમાં રાખે. મારી દૃષ્ટિએ માત્ર જૈન પરંપરાને જ નહિ, પણ બધી જ ધર્મપરંપરાઓને એમની ચેતવણું ખાસ ઉપયોગી છે.
જયભિખ્ખું અનેક પ્રસંગે વિશ્લેષણ ઠીક ઠીક કરે છે. હું માનું છું કે કોઈ પણ પ્રકારનું સાહિત્ય કેમ ન હોય, તેને વાચનારમાં સત -અસત્ વચ્ચેનું અંતર કરવા અને પારખવાની વિવેકદષ્ટિ વિકસવી જ જોઈએ જે સાહિત્ય એ કામ ન કરી શકે તે ગમે તેવું હોય છતાં બુદ્ધિ માટે બોજરૂપ જ છે. આ કસોટીએ પણ તેમની નાનીમોટી વાર્તાઓ વાચકને ઉપયોગી થશે, એમ મને લાગે છે. દા. ત. પ્રસ્તુત “મસ્ય–ગલાગલ’ નવલનું પ્રકરણ “મરીને માળો લેવાની રીત” જુઓ. એમાં ગાંધીજીના હદય-પરિવર્તનને અથવા એમ કહા કે પ્રાચીન અવેરેણુ ય વેરાણિ અને સિદ્ધાંત વ્યક્ત કરવા કરેલું નિરૂપણ વાંચનારમાં વિવેકબુદ્ધિ જાગૃત કરે છે. એ નિરૂપણ ઉદયન, વાસવદત્તા વગેરે, દિલ સાફ કરી, નિર્ભયપણે, પિતાને હડાહડ વિરોધી માનતા ચંઠપ્રકૃતિના પ્રદ્યોત સામે જ્યારે જાય છે ત્યારે બરાબર ઉપયુક્ત સ્થાને આવે છે.
જયભિખુની વાર્તાઓમાં અનેકવાર દીધુતપસ્વી મહાવીરનું પાત્ર આવે છે. જેને માત્ર પંથદષ્ટિએ વિચારવાની ટેવ પડી હેય
