________________
१८ : मत्स्य गलागल
મદદગાર
કાળથી ચાલી આવતી દેવાસુર—સંગ્રામની કલ્પના ભારે થાય છે. એક માત્ર દેવાસુર સંગ્રામની કલ્પનાના આશ્રય કરી તેને આધારે નાનાં-મોટાં કેટલાં વાર્તાઓ-આખ્યાન તે આખ્યાયિકા રચાયાં છે, એ જો કાઇ સર્વાંગીણ શેધપૂર્વક લખે તા તે ખાતરીથી પીએચ. ડી. ની ડિગ્રી મેળવે. અને તેમાં રસ પણ જેવા તેવા નથી દેવાસુર-સંગ્રામની કલ્પનાની સાથે જ અવતારવાદ સંકળાયેલા છે. અેટલે વૈદિક કે પૌરાણિક કથા—સાહિત્યમાં તે કાઇ ને કાઈ રૂપે ભાગ ભજવ્યા વિના રહેતા જ નથી.
બૌદ્ધ કથા-સાહિત્ય એનાં વિશિષ્ટ લક્ષણૈાથી નાખું તરી આવે છે. એમાં ખાસ ધ્યાન ખેંચે એવું લક્ષણ તે ખેાધિસત્ત્વની પાર્[મતા છે. બુદ્ધત્વની પ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્ન કરનાર ઉમેદવાર તે માધિસત્ત્વ. બૌદ્ધ પરંપરા ભવતારવાદ કે દેવ-અસુર વર્ગના વિગ્રહને આધારે વિચાર નથી કરતી. પણ તે સત્-અસત્ વૃત્તિનાં અથવા દૈવી–આસુરી વૃત્તિનાં ને અવલખી જડતા, પ્રમાદ, ક્રોધ જેવી આસુરી વૃત્તિઓને પ્રજ્ઞા, પુરુષાર્થ અને ક્ષમા જેવી દૈવી વૃત્તિઓ દ્વારા પરાભવ કથાઓમાં ચિત્રિત કરે છે; અને દર્શાવે છે, કે જે વ્યક્તિ દૈવી વૃત્તિઓના વિકાસની પરાકાષ્ઠા-પારમિતા સાધે છે તે જ એષિસત્ત્વ, અને તે જ ક્રમે બુદ્ધત્વ પ્રાપ્ત કરે છે. અન્ય પરંપરાઆની પેઠે બૌદ્ધ પર’પરા પણ પુનર્જન્મવાદનેા આશ્રય લઈ પારમિતાની સિદ્ધિ જન્મજન્માંતરના પુરુષાર્થ દ્વારા વર્ણવે છે. આ માટે બૌદ્ધ પર પરાએ તયાગત મુદ્ધના પૂર્વજન્માને લગતી પારમિતાની સાધના સૂચવતી સેંકડા મનેાર્જક કથાએ રચી છે, જે જાતકકથા નામથી વિશ્વવિખ્યાત છે. જાતકકથા સિવાય પશુ બૌદ્ધ-પાણિ વાઙમયમાં કથા આવે છે, પણુ વિશેષ ધ્યાન તા જાતક કથાઓ જ ખેચે છે!
જૈન પરંપરાનું કથાવાડ્મય જેટલું પ્રાચીન છે તેટલુ જ
