________________
વિશાળ પણ છે. એની વિશેષતા કર્મવાદના ખુલાસાને કારણે છે. જીવનમાં જે સુખદુઃખના તાકા-છાયાનું પરિવર્તનશીલ ચક્ર અનુ. ભવાય છે, તે નથી ઈશ્વર-નિર્મિત કે નથી દેવપ્રેરિત, નથી સ્વભાવસિદ્ધ કે નથી નિયતિ તંત્ર; તેનો આધાર છવની પોતાની સહઅસદ્ વૃત્તિ એ જ છે. જેવી વૃત્તિ-એટલે બુદ્ધિ અને પુરુષાર્થ – તેવી જ કર્મચેતના, અને તેવી જ ફળચેતના. માણસ પોતે જે છે તે તેના પૂર્વ–સંચિત સંસ્કાર અને વર્તમાન સંસ્કારનું પ્રતિબિંબ છે. તે જેવો થવા માગે તેવો સ્વપુરુષાર્થથી બની શકે. આખું ભાવિ એના પોતાના જ હાથમાં છે. આ રીતે જીવનમાં ચારિત્ર ને પુષાર્થને પૂર્વ અવકાશ આપવાની દૃષ્ટિએ જ જૈન કથા-સાહિત્ય મુખ્યપણે લખાયેલું છે.
લેકીને મોઢે મોઢે અને ઘરે ઘરે રમતું લોકકથાસાહિત્ય અજ્ઞાત કાળથી ચાલ્યું જ આવે છે, અને તેમાં નવા નવા ઉમેરાઓ પણ થતા રહ્યા છે. એની સદી વહેતી ગંગા માંથી ઉપર દર્શાવેલી ત્રણે પરંપરાઓએ પિતપોતાની માન્યતાને પોષવા અને સંપ્રદાયને પુષ્ટ, કરવા પિતાને ફાવે તે તે કથાઓને લઈ તેને નવા નવા ઘાટો ને આકારો આપ્યા છે. કથા મૂળ એક જ હોય પણ તે વ્યાસના હાથે એક રૂપ પામી, બૌદ્ધ ભિક્ષુકે અને જેન નિગ્રંથને હાથે વળી તેથી જુદા આકાર પામી. જેઓ ઉક્ત ત્રણે પરંપરાઓના કથાસાહિત્યના તુલનાત્મક અભ્યાસી છે, તેઓથી આ વસ્તુ અછાની નથી. રામ-રાવણ, કંસ-કણ, અને કૌરવ-પાંડવની લોકકથા પુરાણોમાં એક રૂપે હોય તે જૈન પરંપરામાં તે સહેજ બીજે રૂપે હોય અને બૌદ્ધ પરંપરામાં વળી ત્રીજી જ રીતે હેય. કેઈ એક જ પરંપરાના જુદા જુદા લેખકે પણ ઘણી વાર એક જ કથાને જુદી જુદી રીતે ચીતરે છે. પુરાણમાં તે નાભિ-મરુદેવીના નંદન ઋષભદેવની વાત જૈન પરંપરાથી કાંઈક જુદી હેવ એ સમજી શકાય તેવું છે, પણ જૈન પરંપરાના દિગંબર-વેતાંબર જેવા બે કવિલેખકે પણ ઋષભદેવની
