________________
મિ નિર્વાણ ભા.
શ્રીરામચંદ્રજી મૂર્છાને પામ્યા અને તે પછી થોડીક સંજ્ઞાને પામેલા તે ઊંચા સ્તરે વિલાપ કરવા લાગ્યા. હમણાં તો આપણે શ્રીલક્ષ્મણજી પ્રત્યેના ગાઢતર સ્નેહના યોગે શ્રીરામચંદ્રજીની કેવી દુર્દશા થાય છે, એ જ જોવાનું છે. અત્યારે શ્રીરામચંદ્રજી જે કાંઈ કરી રહ્યા છે, તે શ્રીલક્ષ્મણજી પ્રત્યેના ગાઢતર સ્નેહના આવેશની આધીનતાથી જ કરી રહ્યા છે. હજુ તો ઘણી ઘણી ઘેલછા આવવાની બાકી છે.
શ્રીલક્ષ્મણજીના મૃત્યુથી શ્રી બિભીષણ, સુગ્રીવ અને શત્રુન આદિ પણ આંખમાંથી અશ્રુઓ સારી રહા છે અને “અમે માર્યા ગયા" એમ બોલતા - બોલતાં મુક્તકંઠે રુદન કરી રહ્યા છે. વળી ઐશલ્યા આદિ માતાઓ પણ પોતાની પુત્રવધુઓની સાથે અશ્રપાત કરતી વારંવાર મૂચ્છ પામી રહી છે અને કરુણ સ્વરે આક્રન્દ કરી રહી છે. પ્રત્યેક માર્ગે પ્રત્યેક ઘરોમાં અને પ્રત્યેક દુકાને રુદન ચાલી રહ્યું છે અને એથી અન્ય સર્વે રસોને મલિન કરનાર શોક જાણે કે અદ્વૈતપણાને પામ્યો છે. તે વખતનું વાતાવરણ એવું બની ગયું છે કે, જાણે ત્યાં શોક સિવાય અન્ય કોઈ રસ વિદ્યમાન હોય જ નહિ.
લવણ-અંકુશે અતિ ભયભીત બનીને
દીક્ષાની અનુમતિ માંગી જ્યારે અયોધ્યામાં સર્વત્ર આવું શોકનું સામ્રાજ્ય વ્યાપી ગયું છે. તે વખતે લવણ અને અંકુશ શ્રીરામચંદ્રજીની પાસે આવીને નમસ્કાર કરીને કહે છે કે,
“મવાઢઘાતિમતી સ્વ વનીયસ્તતમૃત્યુના ?”
અમારા લઘુપિતાનું મૃત્યુ થવાથી, આજ અમે આ સંસારથી ખૂબ જ ભયભીત બની ગયા છીએ !”
વધુમાં તે બન્ને કહે છે કે, "अकस्मादापतत्येष, मृत्युः सर्वस्य तन्नरैः । तत्परैः परलोकाय, स्थातव्यं मूलतोऽपि हि ॥१॥
