________________
વિદેશી સાહિત્ય
૬૫
સાહિત્ય, ખગોળ, ભૂગોલ, અને જ્યોતિષ વગેરે અનેક વિષયોનું માર્મિક વર્ણન કરેલું છે. ગૂર્જરરાજધાની અણહિલપુરનો, મુસલમાની સાહિત્યમાં, સૌથી પ્રથમ ઉલ્લેખ એ ગ્રંથમાં મળી આવે છે. જ્યોતિષવિષયક બ્રહસિદ્ધાન્ત નામના ગ્રંથમાં પરિચયમાં લખે છે કે તેનો કર્તા વિષ્ણુનો પુત્ર બ્રહ્મ છે જે ભિલ્લમાલનો રહેવાસી હતો. એ ભિલ્લમાલ મુલ્તાન અને અણહિલવાડની વચ્ચે આવેલું છે, અને અણહિલવાડથી ૧૬ યોજન દૂર છે. બીજે એક ઠેકાણે એ લખે છે કે-બજાના જે ગૂર્જરોનું હાલનું રહેઠાણ છે તેથી દક્ષિણ પશ્ચિમમાં ૬૦ ફરશાખ જેટલે દૂર અણહિલવાડ, અને ત્યાંથી ૫૦ ફરશાખ જેટલું દૂર દરિયાકાંઠે સોમનાથ આવેલું છે. વળી એક ત્રીજે ઠેકાણે એ વલભી સંવતનો ઉલ્લેખ કરતાં લખે છે કે – વલભી સંવત એ વલભી નગરના રાજાઓનો ચલાવેલો છે, જે વલભી, અણહિલવાડથી લગભગ ૩0 યોજન દૂર દક્ષિણમાં આવેલી છે. કિતાબુલ હિન્દ સિવાય એક કાનૂન મસઉદી નામનું પણ અલ્બરૂનીનું બીજું પુસ્તક છે જેમાં પણ હિંદુસ્થાનનાં અનેક નગરોનાં નામ અને તેમની લંબાઈ-ચોડાઈ આદિ લખેલાં છે.
આ લેખકો સિવાય બીજા પણ કેટલાક ઇતિહાસલેખક અને ભૂગોલલેખક છે જેમણે પોતાના ગ્રંથોમાં જ્યાં ત્યાં હિન્દુસ્થાનનો નિર્દેશ કર્યો છે અને તેમાંનો ખાસ કરીને સિન્ધ અને ગુજરાતનો ઉલ્લેખ આપણા વિષયને ઉપયોગી થાય તેમ છે. એ લેખકોમાં, વિશેષ ઉલ્લેખ યોગ્ય એક ઈબ્નરસ્તા (હિ. સ. ૨૯૦) અને બીજો કદામા બિન જાફર (હિ. સ. ૨૯૬) છે. તે પછી બિલાસુરી (હિ. સ. ૨૭૯)નું નામ લઈ શકાય જેનો કુતૂહૂલ્ બુદ્દાન નામનો ગ્રંથ કામનો છે. તે ઉપરાંત ઈબ્ન નદીમ બગદાદી(હિ. સ. ૩૭૦)નું કિતાબુલ ફેહરિત નામના પુસ્તકમાંથી પણ કાંઈક હકીકત મેળવી શકાય છે.
આ રીતે પ્રાચીન ગૂર્જર સંસ્કૃતિની પ્રતિકૃતિ આલેખવામાં જે જાતની સાહિત્યિક સાધનસામગ્રી સહાયભૂત થાય તેનો કેટલોક ચિતાર મેં અહીં આપ્યો છે. હજી પણ એવી બીજી અનેક વસ્તુઓ અને કૃતિઓ હશે જે અદ્યાપિ શોધકજનોની દૃષ્ટિ નીચે નહિ આવી હોય.
| | | |
