________________
સાધન-સામગ્રી
હતો અને પોતાના સમકાલીન પ્રવાસી નામે ઈન્ન હીકલને આ દેશમાં જ એ મળ્યો હતો. એણે વલ્લભરામનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. સિન્ધ પ્રાંતનો એક નકશો પણ એણે પોતાના પુસ્તકમાં આપ્યો છે.
इन हौकल, हि. स. ३३१-५८
એ બગદાદનો મોટો વ્યાપારી હતો. હિસ૩૩૧માં એ બગદાદથી મુસાફરીએ નીકળ્યો હતો અને યુરોપ, આફ્રિકા અને એશિયાના મુલકોમાં ખૂબ ભમ્યો હતો. સ્પેન અને સીરિલીથી લઈ હિન્દુસ્થાન સુધીની જમીનને એ ખૂંદી વળ્યો હતો. એમણે પણ બધા દેશોના નકશાઓ આલેખ્યા હતા. અવધના શાહના પુસ્તકાલયમાં એના પુસ્તકની એક પ્રતિ હતી જેમાં સિન્થ અને ગુજરાતનાં બંદરોનું સ્થાન બતાવતું એક સ્થળ માનચિત્ર દોરેલું હતું. જોકે આ નકશો બહુ જ અસ્પષ્ટ અને અવ્યવસ્થિત છે, છતાં, ઘણું કરીને સંસારના સાહિત્યમાં, ગુજરાતના ભૂભાગને આલેખતો આ નકશો સૌથી પહેલો ગણાય. જે નકશો એમાં આપવામાં આવ્યો છે તેમાં ગુજરાતથી લઈ સીસ્તાન સુધીનાં આબાદીનાં મુખ્યમુખ્ય સ્થાનો સૂચવેલાં છે. આ પહેલો આરબ યાત્રી અને ભૂગોલલેખક છે જેણે હિન્દુસ્થાનની સંપૂર્ણ લંબાઈ-ચોડાઈ આપવાનો પ્રથમ પ્રયત્ન કર્યો હતો. अल्बेरूनी, हि. स. ४००
કિતાબુલુ હિન્દ નામનો સર્વશ્રેષ્ઠ ગ્રંથ લખનાર અલ્બરૂની, ભારત વિષે લખનારા વિદેશી ગ્રંથકારોમાં સર્વશિરોમણિ ગણી શકાય. એ સુલ્તાન મહમૂદ ગજનવીનો સમકાલીન અને તેનો પ્રતિષ્ઠિત દરબારી વિદ્વાન્ હતો. મહમૂદ ગજનવીએ હિન્દુસ્થાન ઉપર સવારીઓ કરવી શરૂ કરી તે પહેલાં એ હિંદુસ્થાનમાં આવ્યો હતો અને અનેક વર્ષો આ દેશમાં રહી એણે સંસ્કૃત વિદ્યાનો ઉત્કૃષ્ટ અભ્યાસ કર્યો હતો. હિન્દુસ્થાનની તત્કાલીન સંસ્કૃતિનું આકલન એણે ઘણી ઉત્કંઠાપૂર્વક કર્યું હતું. એનું કિતાબુલ્ હિન્દ નામનું પુસ્તક, એક રીતે હિન્દુસ્થાનના સર્વસંગ્રહનો એક નાનકડો સુંદર ગ્રંથ ગણાય. એમાં એણે હિંદુસ્થાનનાં ધર્મ, સમાજ, નીતિ, તત્ત્વજ્ઞાન,
