________________
૨૨
સાધન-સામગ્રી
શાન્તિસૂરિ, મહેન્દ્રસૂરિ, સૂરાચાર્ય, અભયદેવાચાર્ય, વીરદેવગણી, દેવસૂરિ અને છેલ્લા હેમચંદ્રસૂરિ એમ એ આઠ આચાર્યો તો ચૌલુક્યોના વખતમાં, પાટણમાં જ, થયા હતા. એ બધા આચાર્યો વધતા ઓછા પ્રમાણમાં ગુજરાતના રાજાઓના પરિચયમાં આવેલા હતા અને કેટલાકે તો ગૂજરાતના ઉત્કર્ષમાં ઘણો મોટો ભાગ ભજવ્યો હતો. ગ્રંથકારે યથાલબ્ધ ઐતિહાસિક હકીકતો ભેગી કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે તેથી એમાં આપણને ગુજરાતની સંસ્કૃતિની સામગ્રી સારા પ્રમાણમાં મળી આવે છે.
मेरुतुंगाचार्यरचित प्रबंधचिंतामणि
સંવત ૧૩૬૧માં મેરતુંગાચાર્ય, વઢવાણમાં રહીને, ગૂજરાતના ઇતિહાસનો સર્વસંગ્રહ જેવો પ્રબંધચિંતામણિ ગ્રંથ રચ્યો. ગુજરાતના પ્રાચીન ઇતિહાસ માટે આ ગ્રંથ મુખ્ય આધારભૂત ગણાય છે. કર્નલ ફૉર્બસે પોતાનું રાસમાળા નામનું ગુજરાતના ઇતિહાસનું પ્રથમ પુસ્તક મોટે ભાગે આ જ ગ્રંથના આધારે બનાવ્યું. બૉમ્બે ગેઝેટિયરના પ્રથમ ભાગમાં જે અણહિલપુરનો ઈતિહાસ આપેલો છે તેનો મુખ્ય આધાર પણ પ્રબંધચિંતામણિ છે. ગુજરાતના ઇતિહાસ માટે પ્રબંધચિંતામણિ જે સામગ્રી પૂરી પાડે છે તેવી સામગ્રી આપનાર બીજો કોઈ ગ્રંથ, જો કાશ્મીરના ઇતિહાસ માટેના રાજતરંગિણી ગ્રંથને અપવાદરૂપે ગણીએ તો, હિંદુસ્થાનના બીજા કોઈ પણ પ્રાંતના ઇતિહાસ માટે ઉપલબ્ધ નથી. અણહિલપુર સાથે સંબંધ ધરાવતી જે હકીકતો એમાં આપેલી છે તે લગભગ સંપૂર્ણ વિશ્વસનીય ગણી શકાય. એમાં અણહિલપુરના રાજાઓનો જે રાજ્યકાળ આપ્યો છે તે પણ બીજા ઐતિહાસિક પુરાવાઓથી ઘણા ભાગે પુરવાર થયો છે. ગ્રંથકારે ગુજરાતના એ વખતના વિશેષ પ્રસિદ્ધ મનાતા અને ગુજરાતના ગૌરવની વૃદ્ધિમાં ભાગ ભજવતા બધાયે પુરુષોના પ્રબંધોનો એકત્ર સંગ્રહ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. ગ્રંથકર્તા પોતે એક જૈન આચાર્ય છે અને જૈન શ્રોતાઓનું મનોરંજન કરવા માટે ગ્રંથરચના કરવાનો તેમનો મુખ્ય ઉદ્દેશ છે. તેથી સ્વાભાવિક રીતે જ જૈન હકીકતો તરફ ગ્રંથકારનો પક્ષપાત હોય. છતાં ગુજરાતના સમુચિત પ્રભાવ ઉપર પણ તેમનો અનુરાગ છે અને તેથી જેમનો જૈન
