________________
ક્ષત્રિયકુંડ પાવા, ભેગનગર વિશાલી થઈ મગધપુર (રાજગૃહી) પહોંચ્યા. મહાપરિનિવાસુરમાં બુદ્ધને અંતિમ વિહાર બતાવ્યો છે કે, અંબલ્વિકા, નાલંદા, પાટલિગ્રામ (પટણા), ગંગાનદી, કોટિગ્રામ, નાદિકા, વશાલી અને ભંડગ્રામ વગેરે ૧૬
ચીની યાત્રી ફાહિયાન લખે છે કે, બુદ્ધદેવ પિતાના શિષ્યો સાથે પરિનિવારણ માટે જતા હતા ત્યારે આમ્રપાલી વેશ્યાના બાગથી વશાલી પાસે થઈ ભંડગ્રામ ગયા હતા. તેમની જમણી દિશામાં વૈશાલી હતી વગેરે.
“શ્રીઆચારાંગ સૂત્ર” તથા “કલ્પસૂત્ર'માં ઉલ્લેખ છે કે, ભ૦ મહાવીરે વૈશાલી નગરી અને વાણિજ્ય ગ્રામની નિશ્રાએ બાર માસાં ક્ય.૩૦
“ઉપાસકદશાંગ સૂત્રમાં વર્ણન છે કે, વાણિજ્ય ગ્રામ નગર હતું. ત્યાં જિતશત્રુ રાજા હતા. તેના ઈશાન ખૂણામાં દૂતિ પલાશ ચૈત્ય હતું. તથા વાણિજ્ય ગ્રામની બહાર ઈશાનમાં જ કે લાગ નામને સન્નિવેશ હતો. ભ૦ મહાવીરસ્વામી દતિ પલાશ ચિત્યમાં સમેસર્યા. ભ૦ ગૌતમસ્વામી પ્રભુની આજ્ઞા લઈ વાણિજ્ય ગ્રામમાં ગોચરીએ ગયા અને પાછા વળતાં પાસેના કેટલાગ સન્નિવેશમાં જ્યાં જ્ઞાનકુળે હતાં અને તેઓની પૌષધશાળા હતી, ત્યાં પધાર્યા.
હેમી વીરચરિત્ર સ. ૪, શ્લો. ૧૩૯માં લખ્યું છે કે, ભ૦ મહાવીર વૈશાલીથી નીકળી, નાવમાં બેસી, ગંડકી નદીને પાર કરી વાણિજ્ય ગ્રામ પધાર્યા.૫
આ વણપાઠોના આધારે વૈશાલી નગરીને નકશો નીચે મુજબ તૈયાર થાય. વશાલીની દક્ષિણે અનુક્રમે નાદિકા,
