________________
સ્યાદ્વાદનો સમસ્ત વિશ્વની સાથે મેળ છે.
માનસશાસ્ત્ર જે વિદ્વાન છે. વિનિયમ ગેસ (w. James)ને બી જિલ્લા હૈ साधारण मनुष्य इन सब दुनियाओंका एक दूसरे से असम्बर्थ तथा अन अपेक्षित रूप से ज्ञान करता है ! पूर्ण तत्त्ववोत्ता वही है, जो संपूर्ण दुनियांओं से एक दूसरे से संबंद्ध और अपेक्षित रूप में जानता है !
'स्याद्वादमंजरी पान. ३१
પ્રૉ. વિલિયમ જેમ્સના અભિપ્રાયનું આપણે પૃથ્થકરણ કરીશું તો આપણને સ્પષ્ટ જણાશે કે જેની અપેક્ષિત દષ્ટિ છે તે જ સકલ વિશ્વની સાથે પોતાના સંબંધો બાંધી શકે છે, દુનિયાના અવનવા બનાવો જાણી શકે છે, સૌની સાથે મનગમતો મેળ સાધી શકે છે, અને પોતના માર્ગને મોકળો કરી શકે છે. ત્યારે નિરપેક્ષ દૃષ્ટિવાળો એટલે સાધારણ બુદ્ધિવાળો, આ વિશાળ દુનિયામાં કોઈની સાથે સંબંધો બાંધી શકતો નથી, તેમ પોતાના કામમાં તે આગળ પણ વધી શકતો નથી. આથી ફલિતાર્થ એ છે કે જે અપેક્ષિત દષ્ટિ છે – સાપેક્ષ દૃષ્ટિ છે તે દૃષ્ટિ જ જીવનની માર્ગદર્શક છે. આથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે એકાંત દૃષ્ટિ કરતાં અનેકાંત દૃષ્ટિ કેટલી હિતાવહ છે. આ જ પ્રૉ. વિલિયમ જેમ્સના કથનનો સાર છે.
અનેકાંત પ્રકારની વિચારપદ્ધતિએ સર્વદિશાથી સર્વ રીતે ખુલ્લા માનસચક્ષુ છે. તે જ્ઞાનના વિચાર કે આચરણના કોઈ પણ વિષયમાં સંકીર્ણ દષ્ટિનો નિષેધ કરે છે. શક્ય હોય તેટલી અધિકમાં અધિક બાજુઓથી અધિકમાં અધિક દૃષ્ટિકોણથી, અને અધિકમાં અધિક માર્મિક રીતિથી બધા વિચારો કે આચરણ કરવામાં પક્ષપાત કરે છે અને તેનો બધો પક્ષપાત સત્ય આશ્રિત છે. અનેકાંત અને અહિંસા એ બંને તત્ત્વો મહાનમાં મહાન તત્ત્વો છે, તેમજ તે બંન્ને જૈનધર્મના આધારસ્તંભો છે, તે બંને પ્રતિભાસંપન્ન અને પ્રભાવવાળા સિદ્ધાંતો છે. અહિંસાનો નાદ તો દેશવત્સલબાપુજીએ સકળ જગતમાં અત્યારે ગુંજતો કર્યો છે. હવે તેના પ્રતીકરૂપ સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંતને • The Principles of Psychology Vol.A 20 pages 261
