________________
સૂત્ર-૭ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૧૦
૭૩. ગ્રહણ કરનારા હોવાથી પ્રત્યુત્પન્નભાવપ્રજ્ઞાપનીય શબ્દથી વાચ્ય જાણવા. આ બે નયોથી ક્ષેત્રાદિની વ્યાખ્યા કરવી. તત્ : એટલે તે બે નયોથી કરાયેલો અનુયોગવિશેષ=વ્યાખ્યાનો પ્રકાર. તદ્યથા ઇત્યાદિથી ક્ષેત્રનું નિરૂપણ કરે છે(૧) ક્ષેત્ર કયા ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થાય છે તેમાં પ્રત્યુત્પન્નભાવપ્રજ્ઞાપનીયને આશ્રયીને સિદ્ધક્ષેત્રમાં સિદ્ધિ થાય છે સિદ્ધજીવ સિદ્ધક્ષેત્રમાં પ્રતિષ્ઠિત થાય છે.
અહીં આગમપાઠ આ પ્રમાણે છે“અહીં શરીરને છોડીને સિદ્ધક્ષેત્રમાં જઈને સિદ્ધ થાય છે.” જેણે સ્થાનને પ્રાપ્ત કર્યું નથી તે સિદ્ધ થયેલો જ નથી. કારણ કે સ્થાનને પ્રાપ્ત કરવું એ કર્તવ્ય બાકી રહે છે (આથી કૃતકૃત્ય ન કહેવાય, સિદ્ધ કૃતકૃત્ય હોય છે.) પૂર્વભાવપ્રજ્ઞાપનીયનયના અભિપ્રાયથી જન્મની અપેક્ષાએ (જીવ) જ્યાં ઉત્પન્ન થયો હોય ત્યાં સિદ્ધ થાય છે. પાંચ ભરત, પાંચ ઐરાવત, પાંચ મહાવિદેહ એમ પંદર કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયેલો સિદ્ધ થાય છે. સંહરણને આશ્રયીને મનુષ્યક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થાય છે.
સંહરણ સ્વકૃત અને પરકૃત એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં ચારણમુનિઓ કે વિદ્યાધરો પોતાની ઇચ્છાથી વિશિષ્ટ સ્થાનમાં આરાધના કરવા જાય છે ત્યાં ગયેલા કેવળજ્ઞાન પામી સિદ્ધ થાય તો તે સ્વકૃત સંહરણ છે. ચારણમુનિ, વિદ્યાધર કે દેવો શત્રુની બુદ્ધિથી કે અનુકંપાની બુદ્ધિથી ઉપાડીને અન્ય ક્ષેત્રમાં મૂકે તો તે પરકૃત સંહરણ છે. પરકૃત સંહરણ સર્વ સાધુઓને હોતું નથી. આ વિષયને વિભાગથી બતાવે છે. તેમાં પ્રમત્તસંયતો અને દેશવિરત મનુષ્યો સંહરણ કરાય છે. કોઈ કહે છે કેઅવિરત સમ્યગ્દષ્ટિનું પણ સંહરણ કરાય છે. નીચે કહેવાશે તેમનું ક્યારેય સંહરણ થતું નથી. સાધ્વી, વેદરહિત, જેમનું લક્ષણ પૂર્વે કહ્યું છે તે પરિહારવિશુદ્ધિસંયત, પુલાકસંયત, અપ્રમત્તસાધુ, ચૌદપૂર્વધર અને આહારક શરીરી એ સાતેયનું ક્યારેય પણ સંહરણ થતું નથી.
