________________
સૂત્ર-૧૧
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
૭૧
आयुषश्चान्नादयः उपग्राहकाः प्रथमबद्धस्येति, तस्यैवम्भूतस्य कर्मण उत्तरप्रकृतिचतुष्टयं वर्ण्यते, आयुष्कं चतुर्भेदमित्यादि भाष्यं, आनीयन्ते शेषप्रकृतयस्तस्मिन्नुपभोगाय जीवेनेत्यायुः शाल्योदनादिव्यञ्जनविकल्पा इव कांस्यपात्र्याधाराः भोक्तुः परिकल्प्यन्ते, आनीयते वा तेन तद्भवान्तर्भावी प्रकृतिगण इत्यायुः रज्जुबद्धेक्षुयष्टिभारकवत्, आयतते वा शरीरधारणप्रतिबन्ध इत्यायुः निगडादिवत्, आयुरेवायुष्कं, चतुर्गतित्वात् संसारस्य चतुर्भेदं, तद्भेदप्रदर्शनार्थमाह-नारकमित्यादि । तत्र नरका-उत्पत्तियातनास्थानानि पृथिवीपरिणतिविशेषाः तत्सम्बन्धिनः सत्त्वा अपि तास्थ्यानरकाः तेषामिदमायुर्नारकं, तिर्यग्योनयः एकद्वित्रिचतुः पञ्चेन्द्रियास्तेषामिदं तैर्यग्योनं, मनुष्याः संमूर्च्छनगर्भजास्तेषामिदं मानुषं, देवानां भवनवास्यादीनामिदं दैवं, इतिशब्दः आयुःप्रकृतीयत्ताप्रतिपत्तये ૮-૨શ.
ટીકાર્થ-નારક વગેરે શબ્દોનો દ્વન્દ સમાસ કરીને પ્રથમા બહુવચનથી નિર્દેશ કર્યો છે. જેના ઉદયથી પ્રાયોગ્ય પ્રકૃતિવિશેષોની સહાયવાળો થયેલો આત્મા નારકાદિ ભાવથી જીવે છે અને જેના ક્ષયથી મરેલો કહેવાય છે તે આયુષ્ય. કહ્યું છે કે- “આત્મા વડે પોતાને અનુરૂપ આસ્રવથી જે પુગલદ્રવ્ય ગ્રહણ કરાયું છે અને જેના ઉત્પાદથી(=ઉદયથી) જીવ જીવન જીવે છે તે આયુષ્ય છે.”
પ્રથમ બાંધેલા આયુષ્યના અન્ન વગેરે ઉપકારક છે. આવા પ્રકારના આયુષ્યકર્મની ચાર ઉત્તરપ્રકૃતિઓનું વર્ણન કરવામાં આવે છે–
આયુષ્ય વતુર્વેદમ” ઈત્યાદિ ભાષ્ય છે. જેવી રીતે કાંસાના પાત્ર વગેરે આધારમાં ભોજન કરનારના કલમી ચોખાના ભાત વગેરે અને વિવિધ શાકો કલ્પાય છે=રખાય છે તેવી રીતે જીવવડે તેમાં (આયુષ્યવાળા જીવનમાં) ઉપભોગ કરવા માટે અન્ય પ્રકૃતિઓ લવાય છે માટે આયુર્ છે અથવા તે ભવમાં થનારો =બંધાયેલ) પ્રકૃતિગણ દોરડામાં બાંધેલા શેરડીના ભારાની જેમ લવાય છે માટે આયુર્ છે.
