________________
સૂત્ર-૧૦ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
૬૯ મોહવૃદ્ધિ. જીવ જેનાથી સ્નિગ્ધ થાય તે સ્નેહ, અર્થાત્ પુત્ર-પત્ની આદિમાં પ્રીતિવિશેષ એ સ્નેહ છે. ભવિષ્યકાળમાં કોઈ વસ્તુ લેવાની ઇચ્છા તે કાંક્ષા. બાહ્ય-અભ્યતર ઉપકરણોમાં થતો રાગ આસક્તિ તે અભિવૃંગ છે. શેષ પૂર્વવત જાણવું.
“તાક્ષારસદા: રૂલ્યાદિ, અનંતાનુબંધી વગેરે ક્રમશઃ યોજવા. શેષ ભાષ્યનો અર્થ સમજાઈ ગયેલો છે. “પણાં ઘાલીનામત્યવિ,
પૂર્વપક્ષ પ્રસ્તુતમાં ઉપયોગી ન હોવાથી આt=Pષાં જોધાવીનામું ઇત્યાદિ) ગ્રંથ સંબંધ વગરનો હોય એમ જણાય છે. મોહનીયની ઉત્તર પ્રકૃતિઓનું સ્વરૂપ કહેવાનું શરૂ કર્યું છે. તેમાં ક્ષમાદિ ક્રોધાદિના શત્રુરૂપ છે એમ કહેવાનો કયો અવસર છે?
ઉત્તરપક્ષ- કર્મોમાં મોહનીયકર્મ પ્રધાન છે. મોહનીયકર્મ દેશથી કે સર્વથી ઉપઘાત કરવા દ્વારા જીવને નરકાદિભવોનો વિસ્તાર પ્રાપ્ત કરાવવામાં પ્રફુલ્લિત થાય છે. મોહકષાયથી ઉત્પન્ન કરાય છે. કષાયના કારણે સ્થિતિબંધમાં ભેદ પડે છે અને સર્વદુઃખોની પ્રાપ્તિ થાય છે. કહ્યું છે કે- “લોકમાં જે અતિશય દુઃખ છે અને ત્રણ ભુવનમાં જે ઉત્તમ સુખ છે તે સઘળું કષાયોની વૃદ્ધિ અને ક્ષયના કારણે જાણ.” આથી કષાયોના નિરોધના ઉપાયરૂપ ક્ષમાદિનો ભાષ્યકારે ઉલ્લેખ કર્યો છે. કર્મોની લઘુતાને ઇચ્છતા મુમુક્ષુએ સતત ક્ષમાદિનો અભ્યાસ કરવો જોઇએ.
ભાષ્યનો અર્થ પ્રાયઃ સમજાઈ ગયો છે. પ્રત્યેનીકો એટલે શત્રુ-પુરુષો. ભૂત શબ્દ ઉપમાન અર્થવાળો છે. કેમકે શત્રુની જેમ ઉચ્છેદ કરવા રૂપ સમાનતા છે. આને જ ભાષ્યકાર સ્પષ્ટ કરે છે... ક્ષમા વગેરે કષાયોના પ્રતિઘાતના હેતુઓ છે.
જેટલા અંશે કષાયો તીવ્ર હોય તેટલા અંશે દેવાયુ, મનુષ્યાયુ, તિર્યંચાયુ એ ત્રણ આયુષ્ય સિવાયની ૧૧૭ પ્રકૃતિઓની સ્થિતિ લાંબી બંધાય. જેટલા અંશે કષાયો મંદ હોય તેટલા અંશે તે ૧૧૭ પ્રકૃતિઓની સ્થિતિ ટૂંકી બંધાય. (નરકાયુ સિવાયના ત્રણ આયુષ્યોમાં ઉલટું છે. જેમ વિશુદ્ધિ વધારે તેમ તે ત્રણની સ્થિતિ દીર્ઘ બંધાય.)
