________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
સૂત્ર-૨૩
गतिनामादिष्विति, गतिनामादीनां वा सर्वकर्मणां स विपाको भवति यथा नाम विपच्यते विपाकम् - उदयमासादयतीतियावत् ॥८- २३ ॥
ટીકાર્થ— જેનું લક્ષણ પૂર્વે(=૨૨મા સૂત્રમાં) કહ્યું છે તે વિપાક યથાનામ=નામ પ્રમાણે થાય છે. વીપ્સાવાચી યથાશબ્દથી અવ્યયીભાવ સમાસ છે. જે કર્મનું જે નામ છે તે કર્મનું નામ પ્રમાણે ફળ છે. કારણ કે ભેદોથી સહિત જ્ઞાનાવરણાદિ પ્રત્યેક કર્મના અર્થને અનુસરતી વ્યુત્પત્તિવાળા (બંધબેસતા અર્થવાળા) નામનો નિર્દેશ છે. જ્ઞાન જેનાથી આવરાય તે જ્ઞાનાવરણ. ફળને આપતું તે કર્મ જ્ઞાનના અભાવને કરે છે. એ પ્રમાણે દર્શનાવરણ પણ સામાન્ય ઉપયોગરૂપ દર્શનને અટકાવે છે. જે સુખનો અનુભવ કરાવે તે સાતાવેદનીય છે. જે દુઃખનો અનુભવ કરાવે તે અસાતાવેદનીય છે. દર્શન તત્ત્વભૂત પદાર્થોની શ્રદ્ધારૂપ છે. ચારિત્ર મૂલગુણ-ઉત્તરગુણરૂપ ભેદવાળું છે. તે તે રીતે દર્શનમાં અને ચારિત્રમાં મુંઝવે તે મોહ. આયુષ્ય એટલે જીવન=પ્રાણોને ધારણ કરવા. જેના ઉદયથી જીવન થાય તે આયુષ્ય. તે તે ગતિ આદિ પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત ભાવોને નમાવે=પમાડે તે નામ, અર્થાત્ જીવ ગતિનામ આદિને અનુભવે છે. તથા અવાંતર ભેદમાં પણ ગતિને નમાવે છે=પમાડે છે એથી ગતિનામ એ પ્રમાણે વ્યુત્પત્તિથી થતો અર્થ ઘટે છે. એ પ્રમાણે જાતિનામ આદિ વિષે પણ જાણવું. ગોત્ર શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે છે- ધાતુપાઠમાં વૈ ગૈ થૈ શબ્વે એવો ધાતુપાઠ છે. (ગૈ ધાતુને મૈં પ્રત્યય લાગીને ગોત્ર શબ્દ બન્યો છે.) હૈ ધાતુનો બોલવું અર્થ છે. આથી ગોત્ર એટલે બોલવું. જેના ઉદયથી આ ઉચ્ચ છે, પૂજ્ય છે, ઉગ્ર છે, ભોજ છે, ઇક્ષ્વાકુ છે એ પ્રમાણે બોલાવાય છે તે ઉચ્ચગોત્ર. તથા જેના ઉદયથી આ દરિદ્ર છે, અપ્રસિદ્ધ(=હલકી જાતિનો) છે, નિંઘ છે, ચંડાલ છે ઇત્યાદિ રીતે બોલાવાય તે નીચગોત્ર. જેના ઉદયથી દાનાદિમાં વિઘ્ન આવે તે અંતરાય. આ જ અર્થનું ભાષ્યથી પ્રતિપાદન કરે છે— ‘સોડનુભાવ:’ કૃતિ, તદ્ શબ્દથી અનંતર પ્રસ્તુત વિપાકનો પરામર્શ છે. અનુભાવ એટલે કર્મોનું (ફળ આપવાનું) સામર્થ્ય.
૧૪૬
