________________
૧૧૮
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
સૂત્ર-૧૩
दर्शयति, आर्यदेशे मगधाङ्गवङ्गकलिङ्गादिके सम्भवः, जातिः पितुरन्वयो हरिवंशेक्ष्वाकुप्रभृतिः, कुलं मातुरन्वयः, सोऽप्येवम्प्रकार: एवोग्रभोजादिलक्षण:, स्थानमिति प्रभोः समीपे प्रत्यासन्ननिवेशित्वं, मानः पूजा स्वहस्तेन ताम्बूलप्रदानादिः सत्कारोऽभ्युत्थानासनाञ्जलिप्रग्रहादिर्यस्य क्रियते तस्याप्युच्चैर्गोत्रोदयः ऐश्वर्यमिभाश्वरथपदातिप्रभृतेः प्राभूत्यमुत्कर्षापकर्षभाक्त्वादनेकविधं, एषां देशादिसम्भवानां निर्वर्तकमुच्चैर्गोत्रं,
,
विपरीतं नीचैर्गोत्रमिति, चण्डालाः प्रसिद्धा एव, मातङ्गाः, चण्डालग्रहणं च प्रदर्शनं बहूनां वरुडरुमुरुक्तकादीनां मौष्टिका :- सौकरिकादयः व्याधा-मृगयवो- लुब्धकाः, मत्स्यबन्धाः प्राणातिपातहेतुभिरानायादिभिर्जीवन्ति ये, दासभावो दास्यं तन्निर्वर्तकं नीचैर्गोत्रमिति, आदिशब्दादवस्करशोधकादिपरिग्रह इति ॥८-१३॥
ટીકાર્થ— જેના ઉદયથી જીવ ઊંચી-નીચી જાતિઓમાં જાય તે ગોત્ર. ગોત્ર ઉચ્ચ અને નીચ એમ બે પ્રકારનું છે. 7 શબ્દ અવધારણ અર્થવાળો છે. ગોત્ર બે પ્રકારનું જ છે.
‘તંત્રોનૈત્રિમ્’ ઇત્યાદિથી ગોત્રકર્મના કાર્યને જણાવે છે. કારણ કાર્યલિંગવાળું હોય છે, અર્થાત્ કાર્યથી કારણ જણાય છે. તે બે પ્રકૃતિઓમાં જે ઉચ્ચગોત્ર છે તેનું આ કાર્ય છે એમ બતાવે છે. મગધ, અંગ, વંગ, કલિંગ વગેરે આર્ય દેશોમાં ગોત્રનો સંભવ છે. પિતાનો વંશ જાતિ કહેવાય છે. જેમકે હરિવંશ, ઇક્ષ્વાકુ વગેરે. માતાનો વંશ કુલ છે. માતાનો વંશ પણ ઉગ્ર અને ભોજ આદિરૂપ લક્ષણવાળો (શ્રેષ્ઠ) છે. સ્થાન એટલે સ્વામીની નજીકમાં બેસવું. માન એટલે પૂજા, પોતાના હાથે તાંબૂલપ્રદાન વગેરે. સત્કાર અભ્યુત્થાન કરવું, આસન આપવું, અંજિલ જોડવી વગેરે સત્કાર જેનો કરાય તેને પણ ઉચ્ચગોત્રનો ઉદય છે. હાથી, ઘોડા, રથ, સૈન્ય વગેરે ઘણું હોય એ ઐશ્વર્ય છે. ઐશ્વર્ય ઉત્કર્ષ અપકર્ષવાળું હોવાથી અનેક પ્રકારનું છે. આ દેશાદિમાં ઉત્પન્ન કરનારું ઉચ્ચગોત્ર છે, અર્થાત્ ઉચ્ચગોત્ર દેશાદિની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.
