________________
સૂત્ર-૨૦ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૪
૭૫ વૈમાનિક દેવો હોય છે=રહે છે. તે આ પ્રમાણે- જ્યોતિષ ચક્રની ઉપર અસંખ્યાત યોજન પછી મેથી દક્ષિણાર્ધ ભાગમાં સૌધર્મ અને મેરુથી ઉત્તરાર્ધભાગમાં ઇશાન કલ્પ આવેલો છે. ઇશાન કલ્પ સૌધર્મથી કંઈક ઉપર છે. સૌધર્મ અને ઇશાન એ બંને વિમાનો ચંદ્રાકારના છે.
“રેશાનયોપરિતિ ઐશાનની ઉપર એ કથન માત્ર ક્ષેત્રનો વિભાગ કરવાના હેતુથી છે, નહિ કે ઐશાનની ઉપર સમશ્રેણિમાં સનકુમાર છે એ જણાવવા. ઘણા યોજના ગયા પછી સૌધર્મની સમશ્રેણિમાં સનકુમાર કલ્પ રહેલો છે, તથા ઐશાનની સમશ્રેણિમાં માહેંદ્ર કલ્પ રહેલો છે. માહેંદ્ર કલ્પ સનકુમારથી કંઈક ઉપર છે. આ બેની ઉપર ઘણા યોજનો ગયા પછી મધ્યમાં સંપૂર્ણ ચંદ્રાકારે બ્રહ્મલોક રહેલો છે.
પ્રશ્ન–પાંચમા કલ્પનું નામ બ્રહ્મ છે, છતાં આ સૂત્રમાં બ્રહ્મલોક એમ લોક શબ્દનો પ્રયોગ કેમ કરવામાં આવ્યો છે?
ઉત્તર-બ્રહ્મ કલ્પમાં લોકાંતિક દેવો રહે છે એ જણાવવા બ્રહ્મની સાથે લોક શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે.
એ પ્રમાણે લાંતક, મહાશુક્ર અને સહસ્ત્રાર એ ત્રણ કલ્પો (ક્રમશઃ) ઉપર ઉપર આવેલા છે. અહીં વિભક્તિનો જે ઉલ્લેખ કર્યો છે તે સામાન્યથી જ તિર્યચ-મનુષ્યોના ઉપપાતનો ભેદ બતાવવા માટે છે. (હવે પછીના કલ્પોમાં કેવળ મનુષ્યો જ ઉત્પન્ન થાય છે.)
ત્યાર બાદ ઘણા યોજનો ઉપર ગયા પછી સૌધર્મ-ઐશાન દેવલોકની જેમ આનત અને પ્રાણત એ બે દેવલોક રહેલા છે. અહીં વિભક્તિનો ઉલ્લેખ બંને દેવલોકનો ઇંદ્ર એક જ છે એ જણાવવા માટે છે.
આનત-પ્રાણની ઉપર સનકુમાર-માહેંદ્રની જેમ સમશ્રેણિમાં આરણ અને અશ્રુત દેવલોક રહેલા છે. વિભક્તિનો ઉલ્લેખ બંને દેવલોકનો ઇંદ્ર એક છે એ જણાવવા માટે છે.
તેની ઉપર નવ રૈવેયકો ઉપર ઉપર આવેલા છે. અહીં પણ વિભક્તિનો અલોપ અહીં સુધી સાપાય અને સાપાયથી શેષ(=નિરપાય) એ બંને પ્રકારના જીવોનો ઉપપાત થાય છે એ વિશેષતા બતાવવા માટે છે.
