________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૪
સૂત્ર-૧૬
टीका- सम्बद्धमेव, मेरुप्रदक्षिणानित्यगतयो नृलोक इत्यनन्तरसूत्राभिधानात् ज्योतिष्का इति सूत्रसमुदायार्थः । अवयवार्थमाह'नृलोकात्' इत्यादिना मानुषोत्तरगिरेर्बहिर्ये इति ज्योतिष्का 'तात्स्थ्यातद्व्यपदेश:' ते च स्थिता इत्येतदाचष्टे - अवस्थिता इत्यविचारिणः न विचरणशीलाः, स्पष्टतरमाह-अवस्थिताः निश्चलाः विमानप्रदेशा बुध्नादयो येषामिति विग्रहः किमुक्तं भवति ? - अवस्थितौ लेश्याप्रकाशौ चवर्णालोकौ येषां ते तथाविधा इत्यर्थः, उपरागोदयाद्यभावादिति, एतदेव निगमयन्नाह - सुखा शीतोष्णाः रश्मयो येषामिति विग्रह:, नात्यन्तशीताश्चन्द्रमसः, नाप्यत्यन्तोष्णाः सूर्यस्य, किन्तु साधारणा द्वयोरपीति, योजनशतसहस्रपरिमाणप्रकाशा इत्याचार्याः ||४- १६॥
',
૬૮
ટીકાર્થ— સૂત્ર સંબંધવાળું જ છે. કેમકે અનંતરસૂત્રમાં “પાંચે પ્રકારનાં જ્યોતિષ્કનાં વિમાનો મનુષ્ય લોકમાં સદા મેરુપર્વતને પ્રદક્ષિણા આપતા પરિભ્રમણ કરે છે.’’ એમ કહ્યું છે. મનુષ્યલોકની બહાર રહેલા જ્યોતિષ્મ વિમાનો અવસ્થિત છે એમ સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને “નૃત્નોř” ઇત્યાદિથી ભાષ્યકાર કહે છે- માનુષોત્તર પર્વતની બહાર જે રજ્યોતિષ્ક વિમાનો છે તે સ્થિર છે. આ વિષયને કહે છે- અવસ્થિત છે એટલે પરિભ્રમણ કરવાના સ્વભાવવાળા નથી. આને જ અધિક સ્પષ્ટ કહે છે- અવસ્થિત છે એટલે જેમના તળિયુ વગેરે વિમાનપ્રદેશો નિશ્ચલ છે તેવા છે.
આનો ભાવાર્થ આ છે- વિમાનોનો વર્ણ અને પ્રકાશ સ્થિર છે. કેમકે ગ્રહણ વગેરે થતું નથી. ઉપસંહાર કરતા ભાષ્યકાર આને જ કહે છે
१. योजनशतसहस्रपरिमाणो निष्कम्पत्वाद् अस्तमयोदयाभावाच्चेति सिद्धसेनीयायां वृत्तौ स्यादनेन तस्याः पश्चाद्भाविता ।
૨. ટીકામાં તાન્ત્યાત્ તવ્યપરેશઃ એ ન્યાયનો અર્થ આ પ્રમાણે છે- તેમાં રહેવાના કારણે તેનો વ્યવહાર થાય. જ્યોતિષ્ક દેવો વિમાનોમાં રહેતા હોવાથી જ્યોતિષ્ક દેવોનાં વિમાનો પણ જ્યોતિષ્મ કહેવાય. જ્યોતિષ્ક શબ્દથી અહીં જ્યોતિષ્ક વિમાનો સમજવા એવો અહીં તાત્પર્યાર્થ છે.
