________________
સૂત્ર-૧૫ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય
૫૧ ભાષ્યાર્થ– વર્તનાદિરૂપ કાળ અનંત સમયવાળો છે એમ (અ.૫ સૂ.૩૯ વગેરેમાં) કહ્યું છે. એ કાળનો વિભાગ જ્યોતિષ્કોના ભ્રમણવિશેષથી કરાયેલો છે. અહીં તૈઃ વૃતઃ તસ્કૃતઃ એમ (તૃતીયા તપુરુષ સમાસનો) વિગ્રહ છે. તે વિભાગ આ પ્રમાણે છે- અનુભાગ, ચાર, અંશ, કળા, લવ, નાલિકા, મુહૂર્ત, દિવસ, રાત્રિ, પક્ષ, માસ, ઋતુ, અયન, સંવત્સર, યુગ એ પ્રમાણે લોકમાં પ્રસિદ્ધકાળના વિભાગો છે.
વળી બીજી રીતે વર્તમાન, અતીત અને અનાગત એમ કાળના ત્રણ ભેદ છે. વળી સંખ્યાત, અસંખ્યાત અને અનંત એમ કાળના ત્રણ પ્રકાર છે. તેમાં અતિશય અલ્પક્રિયાવાળા, અર્થાત્ સર્વ જઘન્ય (અતિશય મંદ) ગતિથી પરિણત થયેલા, પરમાણુને સ્વઆકાશ ક્ષેત્રને ઓળંગવામાં, અર્થાત્ એક આકાશ પ્રદેશથી અનંતર બીજા આકાશ પ્રદેશ ઉપર જવામાં જેટલો કાળ થાય તેટલા કાળને “સમય” કહેવામાં આવે છે. તે કાળ અત્યંત મુશ્કેલીથી જાણી શકાય તેવો અને ન કહી શકાય તેવો છે. તેને પરમર્ષિ કેવળી ભગવંતો જાણતા હોવા છતાં કહી શક્તા નથી. કારણ કે કાળ અત્યંત અલ્પ છે. અતિશય અલ્પ કાળ રૂપ સમયમાં સમયને કહેનારા ભાષાદ્રવ્યોનો ગ્રહણ-નિસર્ગ સંબંધી કરણપ્રયોગનો અસંભવ છે.
અસંખ્યાત સમયની એક આવલિકા, સંખ્યાતી આવલિકાનો એક ઉચ્છવાસ તથા એક નિઃશ્વાસ, બલવાન, પટુઇંદ્રિયવાળા, નિરોગી, મધ્યમ વયવાળા અને સ્વસ્થ મનવાળા પુરુષના ઉચ્છવાસ અને નિઃશ્વાસનો એક પ્રાણ. સાત પ્રાણનો એક સ્ટોક. સાત સ્તોકનો એક લવ. સાડા આડત્રીસ(=૩૮) લવની એક નાલિકા. બે નાલિકાનો એક મુહૂર્ત. ત્રીસ મુહૂર્તનો એક અહોરાત્ર. પંદર અહોરાત્રનો એક પક્ષ. શુક્લપક્ષ અને કૃષ્ણપક્ષનો એક મહિનો. બે મહિનાની એક ઋતુ. ત્રણ ઋતુનો એક અયન (ઉત્તરાયણ કે દક્ષિણાયન). બે અયનનો એક સંવત્સર (વર્ષ), ચંદ્ર, ચંદ્ર, અભિવર્ધિત, ચંદ્ર અને અભિવર્ધિત નામના
