________________
સૂત્ર-૧૫
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૪
૪૯
ઉત્તર– અહીં કોટાકોટિની બીજી સંજ્ઞા છે. અહીં કોટાકોટિ શબ્દ કોટિનો વાચક છે, અર્થાત્ અહીં કોટાકોટિથી કોટિ સંખ્યા સમજવી. કહ્યું છે કે- “કોઇક આચાર્યો કોડાકોડિની અન્ય સંજ્ઞા કહે છે. કારણ કે મનુષ્યક્ષેત્ર (તારાના ક્ષેત્રથી) થોડું છે. વળી અન્ય આચાર્યો તારાઓના વિમાનોને ઉત્સેધાંગુલથી માપવાનું કહે છે.” (બૃહત્સંગ્રહણી ગા.૬૦)
“તાનિ ન” હત્યાવિ, પ્રસ્તુત જ્યોતિ વિમાનો લોકાનુભાવથી નિરંતર ગતિવાળા હોવા છતાં વિશેષ સમૃદ્ધિ પ્રગટ કરવા માટે અને આભિયોગ્ય નામકર્મના ઉદયથી સદા જ ગતિ કરવા રૂપ ક્રીડા કરવાના સ્વભાવવાળા દેવો વિમાનોને વહન કરે છે. (તે દેવો પરિભ્રમણ કરતાં વિમાનોની જેટલી ગતિ હોય તેટલી ગતિ પ્રમાણે વિમાનોની નીચે નીચે ચાલે છે.) છતાં સ્ત્રીને રત્નનાં આભૂષણોના ભારની જેમ તે દેવોને વિમાનને ઉપાડવાના ભારથી દુઃખ થતું નથી. તેવા પ્રકારના કર્મોદયથી આ ઘટી શકે છે. તે દેવો સિંહાદિના રૂપથી (વિમાનોને વહન કરે છે.)
તે પ્રમાણે ભાષ્યકાર ‘તદ્યથા પુરસ્તાર્ શરિળ:” ઇત્યાદિથી કહે છેતે આ પ્રમાણે- પૂર્વમાં સિંહના રૂપે, દક્ષિણમાં હાથીના રૂપે, પશ્ચિમમાં બળદના રૂપે અને ઉત્તરમાં વેગવાળા ઘોડાના રૂપે દેવો વિમાનોને વહન કરે છે. (૪-૧૪)
જ્યોતિ વિમાનોની ગતિથી કાળ— તત: જાનવિમાન: II૪
સૂત્રાર્થ— જ્યોતિષ્ક વિમાનોની ગતિથી કાળનો વિભાગ(=ભેદ) કરાયો છે. (૪-૧૫)
भाष्यं - कालोऽनन्तसमयो वर्तनादिलक्षण इत्युक्तम् । तस्य विभागो ज्योतिष्काणां गतिविशेषकृतश्चारविशेषेण हेतुना । तैः कृतस्तत्कृतः । तद्यथा-अणुभागाश्चारा अंशाः कलालवा नालिका मुहूर्ता दिवसरात्रयः पक्षा मासा ऋतवोऽयनानि संवत्सरा युगमिति लौकिकसमो विभागः ॥ पुनरन्यो विकल्पः प्रत्युत्पन्नोऽतीतोऽनागत इति त्रिविधः ॥ पुनस्त्रिविधः परिभाष्यते-सङ्ख्येयोऽसङ्ख्योऽनन्त इति ॥
