________________
૪૮
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૪
સૂત્ર-૧૪ વિખંભ ૫૦૦ ધનુષ્ય (વા ગાઉ) છે. વિખંભની વિચારણામાં લંબાઈ વિચારાઈ જ ગઈ છે. કારણ કે વિમાનો ગોળ હોય છે. (ગોળ વસ્તુની લંબાઈ-પહોળાઈ એકસરખી હોય છે. ગોળ વસ્તુની લંબાઈ-પહોળાઈ એટલે વિખંભ) જ્યોતિષ્કોની જ ઊંચાઈની ભલામણ કરે છે- સૂર્ય વગેરે સર્વ વિમાનોનો જેટલો વિખંભ છે તેનાથી અર્ધી ઊંચાઈ જાણવી.
તાશ્ચાત્ તવ્યપદેશ (તેમાં રહેવાના કારણે તે કહેવાય) એ ન્યાયથી સૂર્ય આદિ વિમાનમાં રહેનારા જ્યોતિષ્ક દેવો જ ગ્રહણ કરાય છે. તે પ્રમાણે ભાષ્યકાર કહે છે. સૂર્ય વગેરે સર્વ જ્યોતિષ્કો મનુષ્યલોકમાં છે. મનુષ્યલોકમાં એમ ચાલ્યું આવે છે. કારણ કે વૃત્તોને એમ સૂત્રમાં ઉલ્લેખ છે.
હિતુ ફત્યાદ્રિ મનુષ્યલોકની બહારના જ્યોતિષ્ક વિમાનો સંબંધી વિખંભ અને ઊંચાઈ મનુષ્યલોકમાં રહેલા જ્યોતિષ્ક સંબંધી વિખંભ અને ઊંચાઇથી અર્ધા પ્રમાણમાં છે. જેમકે મનુષ્યલોકમાં સૂર્યવિમાનનો વિખંભ ૪૮૬૧ યોજન છે, તો મનુષ્યક્ષેત્રની બહાર ૨૪૬૧ યોજન છે. એ પ્રમાણે બાકીના વિમાનોનું પણ અધું પ્રમાણ કહેવું. એ પ્રમાણે ઊંચાઇમાં પણ અર્ધપ્રમાણ છે. તે આ પ્રમાણે- સૂર્ય-વિમાનની ઊંચાઈ મનુષ્યલોકમાં ૨૪/૬૧ યોજન છે. તો બહાર ૧૨/૬૧ યોજન છે.
આ વિમાનો અલોકથી ૧૧૧૧ યોજન દૂર રહેલા છે, અર્થાત્ વિમાનો પછી ૧૧૧૧ યોજન દૂર અલોક છે. કહ્યું છે કે- “૧૧૨૧ યોજન અને ૧૧૧૧ યોજન અનુક્રમે મેરુ તથા અલોકની અબાધાએ જ્યોતિષ ચક્ર ફરે છે અને સ્થિર રહે છે, અર્થાત્ મનુષ્યલોકમાં મેરુથી ૧૧૨૧ યોજના દૂર રહીને જ્યોતિષ ચક્ર ફરે છે અને મનુષ્યલોકની બહાર અલોકથી ૧૧૧૧ યોજન અંદર રહીને સ્થિર રહે છે.'
પ્રશ્ન- મનુષ્યલોકમાં યથોક્ત પરિવારવાળા ચંદ્ર વગેરેનું અવસ્થાન કેવી રીતે થઈ શકે? (તારાઓની સંખ્યા ઘણી છે, એથી તારાઓ જેટલા સ્થાનને રોકે તેના કરતાં મનુષ્યક્ષેત્ર નાનું છે એથી આ પ્રશ્ન થયો છે.) ૧. આ ગાથા થોડા ફેરફાર સાથે બૃહત્સંગ્રહણીમાં છે.
