________________
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૪
સૂત્ર-૧૪ ઉત્તરપક્ષ–ધ્રુવ તારો સ્થિર રહે છે. એ તારો જ્યોતિષ્કોનો એક દેશ હોવાથી જ્યોતિષ્કો સદા ગતિ કરે છે એમાં કોઈ વિરોધ નથી. જેમકે, છાવણીમાં રહેલા કોઈક માણસો ન જવા છતાં છાવણીએ પ્રયાણ કર્યું એમ બોલાય છે અથવા તે જ સ્થાનમાં ધ્રુવ તારો પણ ભમે છે. (ધ્રુવ તારો ઉત્તર દિશામાં (અલ્પ) પરિભ્રમણ કરે છે. પરિભ્રમણ અત્યંત અલ્પ હોવાથી સામાન્ય લોકની નજરમાં ન આવે.)
પૂર્વપક્ષ– ધ્રુવ તારો ઉત્તર દિશામાં (અલ્પ) પરિભ્રમણ કરતો હોવા છતાં મેરુને પ્રદક્ષિણા આપતો ફરતો નથી.
ઉત્તરપક્ષ- એક ધ્રુવ તારો મેરુને પ્રદક્ષિણા આપતો ન હોવા છતાં તેનાથી બીજા જ્યોતિષ્કો મેરુને પ્રદક્ષિણા આપે છે. એથી સૂત્રમાં મેઝક્ષા નિત્યાતિર્થોતિષાત્ એ પ્રમાણે વિગ્રહ કરવો, અર્થાત્ નિત્યાતિયા ના સ્થાને નિત્યાતિય: એમ ન કાઢવો. તેથી વાક્યર્થ આ થાય- મેરુને પ્રદક્ષિણા આપતી ગતિ અનિત્ય છે, કેટલાક જ્યોતિષ્કોની મેરુને પ્રદક્ષિણા આપતી ગતિ થાય છે, કેટલાક જ્યોતિષ્કોની મેને પ્રદક્ષિણા આપતી ગતિ થતી નથી. આ પ્રમાણે પણ વિરોધ નથી.
પારાસુ” રૂત્યાદિ, આ વિમાનો મેરુથી ૧૧૨૧ યોજન દૂર રહીને જંબૂદ્વીપના મેરુ પર્વતની ચારે દિશામાં પ્રદક્ષિણા આપતાં ફરે છે.
ભાષ્યમાં વર્કિશ એ પ્રયોગમાં રહેલા તિ શબ્દથી સમાન અર્થવાળો શબ્દ દિશા શબ્દ છે, અર્થાત્ દિફ એટલે દિશા. ચારે દિશાનું લક્ષ કરીને
જ્યોતિષ્ક વિમાનો પ્રદક્ષિણા આપતાં ફરે છે. પ્રદક્ષિણા આપતાં ફરે જ છે, સ્થિર પણ રહે છે એમ નથી. મનુષ્યલોકમાં જ ફરે છે.
મનુષ્યલોકમાં આ જ્યોતિષ્કો કેટલા પ્રમાણવાળા છે? (કેટલી સંખ્યા છે ?) એવા પ્રશ્નનો “તત્ર ઇત્યાદિથી ઉત્તર કહે છે- જંબૂદ્વીપમાં પ્રકાશક્ષેત્રના અનુસાર બે સૂર્ય છે. બંને સૂર્યો જ્યારે સર્વાત્યંતર મંડલે રહેલા હોય ત્યારે પ્રકાશ ક્ષેત્રની આકૃતિ અત્યંતરમાં(=મેરુ તરફ), સાંકડી(=ગાડાની ઊધના મૂળ ભાગ જેવી) હોય છે. બહાર (સમુદ્ર)
