________________
૨૮
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૪
સૂત્ર-૧૧ “મહામત્રસ્થ” રૂત્યાદ્રિ, ભવન અને આવાસોના સ્થાનને કહે છે– અહીં મહામંદરનું ગ્રહણ ધાતકીખંડ આદિના મેરુ પર્વતોનો નિષેધ કરવા માટે છે. મહામંદરનું ગ્રહણ માત્ર ચિહ્નરૂપ જ છે. કારણ કે મેરુપર્વત નીચે ભૂમિમાં માત્ર હજાર યોજન છે. (જ્યારે ભવનો અને આવાસો નીચે ભૂમિમાં હજાર યોજન પછી છે.)
ક્ષિોત્તરદ્ધિમાયોઃ”રૂટ્યાદ્રિ મેરુપર્વતની દક્ષિણ દિશામાં અને ઉત્તર દિશામાં તિર્યમ્ ઘણા લાખ કોડાકોડિ યોજન પછી દક્ષિણાધના અધિપતિ ચમર વગેરેના અને ઉત્તરાર્ધના અધિપતિ બલિ વગેરેના યથાયોગ્ય આવાસો અને ભવનો હોય છે.
તેમાં ભવનો રત્નપ્રભામાં જાડાઈના અર્ધા ભાગનું અવગાહન કરીને, અર્થાતુ નેવું હજાર યોજન ગયા પછી મધ્યમાં હોય છે. આવાસો તો ઉપર હજાર યોજન અને નીચે હજાર યોજન છોડીને હોય છે. આ ભાષ્યકારનો અભિપ્રાય છે. આ અભિપ્રાય અયોગ્ય નથી. કારણ કે આ ભાષ્યકાર બહુશ્રુત હોવાથી એમણે ક્યાંક આ પ્રમાણે વિશેષ જોયું હોય એવો સંભવ છે. તે દેવો ભવનમાં રહે છે માટે ભવનવાસી છે.
ખવપ્રત્યયાશ” રૂત્યાદિ, આ દેવોમાં તપરૂપ અનુષ્ઠાનથી સાધી શકાય તેવી નહિ કિંતુ જન્મ નિમિત્તે થનારી, અંગોપાંગાદિ નામકર્મના ઉદયથી પોતાની જાતિમાં વિશેષરૂપે નિયત થયેલી, અર્થાત્ દરેક જાતિનો ભેદ કરનારી આ (હવે કહેવાશે તે) વિશેષતાઓ હોય છે. તે આ પ્રમાણે
અસુરકુમારો ઘનશરીરવાળા, સર્વાગ સુંદર, શ્યામ, મહાકાયાવાળા, રત્નના તેજસ્વી મુગુટથી દેદીપ્યમાન અને મુગુટમાં ચૂડામણિના ચિહ્નવાળા હોય છે.
નાગકુમારો મસ્તકે અને મુખે અધિક રૂપાળા, અધિક કાળા, મૃદુ લલિતગતિવાળા અને મસ્તકે સર્પના ચિહ્નવાળા હોય છે. વિદ્યુકુમારો સ્નિગ્ધ, દીપતા, શ્વેત અને વજના ચિહ્નવાળા હોય છે.
