________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૪
૧૧
गीतरतिर्गीतयशाश्च । यक्षाणां पूर्णभद्रो माणिभद्रश्च । राक्षसानां भीमो महाभीमश्च । भूतानां प्रतिरूपोऽतिरूपश्च । पिशाचानां कालो महाकालश्चेति । ज्योतिष्काणां तु बहवः सूर्याश्चन्द्रमसश्च ॥ वैमानिकानामेकैक एव । तद्यथा - सौधर्मे शक्रः । ऐशाने ईशानः । सनत्कुमारे सानत्कुमार इति । एवं सर्वकल्पेषु स्वकल्पाह्वाः । परतस्त्विन्द्रादयो दश विशेषा न सन्ति । सर्व एव स्वतन्त्रा इति ॥४-६॥
સૂત્ર-૬
ભાષ્યાર્થ— પૂર્વના ભવનવાસી અને વ્યંતર એ બે દેવનિકાયોમાં દેવભેદોના બે બે ઇન્દ્રો હોય છે. તે આ પ્રમાણે- ભવનવાસી દેવોમાં અસુરકુમારોના ચમર અને બલી એ બે ઇન્દ્રો છે. નાગકુમારોના ધરણ અને ભૂતાનંદ, વિદ્યુત્ક્રુમારોના હર અને રિસહ, સુપર્ણકુમારોના વેણુદેવ અને વેણુદાલિ, અગ્નિકુમારોના અગ્નિશિખ અને અગ્નિમાણવ, વાયુકુમારોના વેલંબ અને પ્રભંજન, સ્તનિતકુમારોના સુઘોષ અને મહાઘોષ, ઉદધિકુમારોના જલકાંત અને જલપ્રભ, દ્વીપકુમારોના પૂર્ણ અને અવશિષ્ટ, દિકુમારોના અમિત અને અમિતવાહન એમ બે બે ઇન્દ્રો હોય.
વ્યંતરોમાં પણ કિન્નરોના કિન્નર અને કિંપુરુષ, કિંપુરુષોના સત્પુરુષ અને મહાપુરુષ, મહોરગોના અતિકાય અને મહાકાય, ગંધર્વોના ગીતતિ અને ગીતયશા, યક્ષોના પૂર્ણભદ્ર અને માણિભદ્ર, રાક્ષસોના ભીમ અને મહાભીમ, ભૂતોના પ્રતિરૂપ અને અતિરૂપ, પિશાચોના કાલ અને મહાકાલ એમ બે બે ઇન્દ્રો હોય છે.
જ્યોતિષ્યોના તો ઘણાં સૂર્યો અને ઘણાં ચન્દ્રો હોય છે. (એથી એમના ઇન્દ્રો પણ ઘણાં છે.)
વૈમાનિક દેવોના એક એક જ ઇન્દ્રો હોય છે. તે આ પ્રમાણે- સૌધર્મમાં શક્ર, ઐશાનમાં ઇશાન, સનત્કુમારમાં સાતકુમાર ઇન્દ્ર છે એ પ્રમાણે સર્વ કલ્પોમાં પોતાના કલ્પના નામવાળા ઇન્દ્રો હોય છે. કલ્પથી આગળ ઇન્દ્ર વગેરે દશ ભેદો નથી. બધા જ સ્વતંત્ર હોય છે. (૪-૬)
