________________
સૂત્ર-૬
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩
નરકોમાં દ્વીપ, સમુદ્ર, હૃદ, તળાવ, સરોવરો, ગ્રામ, નગર, શહેર વગેરે રચનાઓ, બાદર વનસ્પતિ કાય, વૃક્ષ, તૃણ, ગુલ્મ વગેરે, તિર્યંચ યોનિમાં ઉત્પન્ન થયેલા બેઈન્દ્રિય વગેરે, મનુષ્ય અને ચાર નિકાયના દેવો પણ ન હોય.
આમાં અપવાદ આ પ્રમાણે છે– સમુદ્રઘાત, ઉપપાત, વૈક્રિય શરીરની રચના, સાંગતિક-પૂર્વભવનો મિત્ર દેવ, પરમાધામીઓ ત્યાં હોઈ શકે છે. ઉપપાતથી તો દેવો રત્નપ્રભામાં જ છે, અન્ય પૃથ્વીઓમાં નહીં. દેવોની ગતિ(=ગમન) ત્રીજી નરકમૃથ્વી સુધી થાય છે.
અહીં ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે– કેવળી ભગવંત સમુદ્યાત કરે ત્યારે તેમનો આત્મા નરકમાં હોય. ઉપપાત એટલે ઉપપાતજન્મથી જન્મ પામનારા નારકો નરકોમાં હોય. વૈક્રિય લબ્ધિસંપન્ન જીવો નરકોમાં જાય. સાંગતિક એટલે પૂર્વભવના મિત્ર દેવો. પૂર્વભવના દેવો નારકોમાં જાય. નરકપાલો એટલે પરમાધામી દેવો. પરમાધામીઓ નારકોને દુઃખો આપવા ત્રીજી નરક સુધી જાય. ઉપપાતજન્મથી દેવો રત્નપ્રભામાં જ છે. (ભવનપતિ અને વ્યંતરદેવો રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં છે.) બીજી પૃથ્વીઓમાં ન હોય. દેવલોકમાંથી નરકગતિમાં ગમન ત્રીજી નરક સુધી જ થાય. (જો કે સીતાજીનો જીવ અચ્યતેંદ્ર ચોથી નરકમાં રહેલ લક્ષ્મણજીને પૂર્વના
નેહથી મળવા માટે ગયો હતો. પરંતુ આવું ક્વચિત્ જ બનતું હોવાથી તેની વિવક્ષા કરવામાં આવી નથી.)
વાયુઓ (ઘનવાત-તનુવાત) પાણીને (ઘનોદધિને) ધારણ કરે છે છતાં વાયુ ચારે તરફ ફેલાતો નથી. પાણી પૃથ્વીને ધારણ કરે છે છતાં પ્રસરતું નથી–સ્થિર રહે છે. પૃથ્વીઓ પાણીમાં નાશ પામતી નથી. અહીં અનાદિ પારિણામિક નિત્ય અવિચ્છિન્ન ધારારૂપ લોકનિર્માણમાં અનાદિકાલીન લોકસ્થિતિ જ કારણ છે. (૩-૬).
टीका- उक्तलक्षणेषु नरकेषु नारकाणां सत्त्वानामियमुत्कृष्टा स्थितिरिति सूत्रसमुदायार्थः, अवयवार्थश्च इहापि प्रायो निगदसिद्धः
