________________
સૂત્ર-૧૮ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩
૧૭૧ પૃથ્વીકાય, અખાય, તેઉકાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, બેઇન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય અને મનુષ્ય, દેવ, નારક સિવાયના) પંચેન્દ્રિય જીવો તિર્યંચ છે. તેમના પણ આયુષ્યની ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્ય સ્થિતિ અનુક્રમે ત્રણ પલ્યોપમ અને અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણ છે.
પ્રશ્ન- મનુષ્ય અને તિર્યંચ એ બંનેની ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્ય સ્થિતિ સરખી છે તો એક જ સૂત્રમાં કેમ ન કહી?
ઉત્તર– “પૃથોરિ કથાસર્થકોષનિવૃાર્થમ” રૂત્યાદિ યથાસંખ્ય દોષને દૂર કરવા માટે અલગ બે સૂત્રો કર્યા છે.
જો તિર્થોરિસ્થિતી પરાપર ત્રિપલ્યોપમાન્તર્મુહૂર્ત એવું એક જ સૂત્ર બનાવવામાં આવે તો કોઈ એમ સમજી જાય કે માણસોની પર(=ઉત્કૃષ્ટ) સ્થિતિ ત્રણ પલ્યોપમ અને તિર્યંચોની અપર(ત્રજઘન્ય) સ્થિતિ અંતર્મુહૂર્ત છે. આ દોષને દૂર કરવા બે અલગ સૂત્રો કર્યા છે.
અન્યથા એક સૂત્ર રચવામાં પણ કોઈ દોષ નથી. કારણ કે પરાપરે એ સમાપદ હોવાથી એ બંનેની બંને સ્થિતિનો સાથે સંબંધ કરાય. તે આ પ્રમાણે- નૃપ સ્થિતી પરીપરે ત્રિપલ્યોપમન્તર્મુહૂર્ત, તિરશાં વ પર પરે त्रिपल्योपमान्तर्मुहूर्ते ।
પ્રશ્ન- જો આ પ્રમાણે એક સૂત્રથી અર્થ બરોબર થઈ શકે છે તો બે સૂત્રો કેમ કર્યા?
ઉત્તર– (વ્યસ્થાનતો.)વિશેષ સ્પષ્ટતાથી કહેવા માટે કે આર્ષનો અનુવાદ હોવાથી (આર્ષમાં અલગ અલગ કહેવાતું હોવાથી તેનું અનુકરણ કરવા માટે) સૂત્ર રચનાનો વિભાગ છે=બે સૂત્રની રચના કરી છે.
“દિવિધા વૈપા” ફત્યાદિ ભાષ્ય છે. મનુષ્યોની અને તિર્યંચોની સ્થિતિ ભવસ્થિતિ અને કાયસ્થિતિ એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં મનુષ્યજન્મ કે તિર્યંચજન્મને પામીને જઘન્યથી કે ઉત્કૃષ્ટથી કેટલા કાળ સુધી જીવે તે ભવસ્થિતિ છે. મનુષ્ય થઇને મરણ પામીને ફરી મનુષ્યોમાં મનુષ્યરૂપે અને તિર્યંચ થઈને મરણ પામીને ફરી તિર્યંચોમાં તિર્યંચરૂપે નિરંતર કેટલીવાર ઉત્પન્ન થાય તે કાયસ્થિતિ છે.
