________________
સૂત્ર-૧૪
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩
टीका - मानुषोत्तरगिरिमर्यादाव्यवच्छिन्नाः पञ्चत्रिंशत्सु भरतादिक्षेत्रेषु सान्तरद्वीपेषु जन्मासादयन्त मनुष्याः ।
एतेन भाष्येण न व्याप्तिरर्द्धतृतीयद्वीपानां समुद्रद्वयस्य च दर्शिता, अधुना व्याप्तिमादर्शयति- 'संहरणविद्यर्द्धियोगात्त्विति' सर्वत्र संहरणादिभिः कारणैः सन्निधानं स्यान्मनुष्याणामिति ।
૧૫૧
एवमेषां स्थानं निरूप्य मनुष्याणां क्षेत्रादिविभागेन भेदमाख्याति - ‘ભારતા’ત્યાદ્રિ સુજ્ઞાનમ્ ॥રૂ-૧૪II
ટીકાર્થ– માનુષોત્તર પર્વતની મર્યાદાથી વિભક્ત કરાયેલા મનુષ્યો અંતર્રીપોથી સહિત ભરત વગેરે ૩૫ ક્ષેત્રોમાં જન્મ પામે છે, અર્થાત્ અંતર્દીપોમાં અને ૩૫ ક્ષેત્રોમાં જન્મ પામે છે. (આ સિવાય ક્યાંય જન્મ પામતા નથી.)
આ ભાષ્યથી અઢીદ્વીપ અને બે સમુદ્રોની વ્યાપ્તિ ન બતાવી. (અર્થાત્ અઢીદ્વીપ અને બે સમુદ્રોમાં મનુષ્યો હોઇ શકે છે એમ નથી જણાવ્યું. આથી) હવે વ્યાપ્તિને બતાવે છે- “સંદવિધિયોાત્ તુ” કૃતિ, સંહરણ, વિદ્યા અને વૈક્રિય શરીર બનાવવાની શક્તિ વગેરે ઋદ્ધિના યોગથી તો અઢી દ્વીપોમાં, બે સમુદ્રોમાં અને મેરુ પર્વતના શિખરોમાં એમ સર્વ સ્થળોમાં મનુષ્યો હોય. સંહરણ આદિથી મનુષ્યોનું સર્વ સ્થળે સન્નિધાન(=સ્થિતિ) હોય છે.
આ પ્રમાણે મનુષ્યોના સ્થાનનું નિરૂપણ કરીને ક્ષેત્રાદિના વિભાગથી મનુષ્યોના ભેદને કહે છે— “મારતા” ફત્યાદિ, ભાષ્ય સારી રીતે સમજી શકાય તેવું છે. (મારતા ઇત્યાદિ ભાષ્યનો અર્થ આ પ્રમાણે છે- આ મનુષ્યો ભારતકો(=ભરત ક્ષેત્રમાં રહેનારા) છે, આ મનુષ્યો હૈમવતકો (=હૈમવત ક્ષેત્રમાં રહેનારા) છે, ઇત્યાદિ ભેદ ક્ષેત્રના વિભાગથી છે. આ મનુષ્યો જંબૂતીપકો(=જંબૂદ્રીપમાં રહેનારા) છે, આ મનુષ્યો લવણકો(=લવણસમુદ્રમાં ૫૬ અંતર્વીપમાં રહેનારા) છે, ઇત્યાદિ ભેદ દ્વીપ-સમુદ્રના વિભાગ છે. (૩-૧૪)
