________________
૧૫૦
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩ આ સૂત્ર-૧૪ तत्र के मनुष्या आर्यादिभेदेन व्यवस्थिताः क्व वा द्वीपे क्षेत्रे समुद्रे વા ?, મત્રોચ્યતે–
ટીકાવતરણિકાÁ– “ઝવતં વતા” ફત્યાતિ, ગ્રંથ સૂત્રની અવતરણિકા સંબંધી છે. સૂત્રમાં આશ્રવના પ્રકરણમાં છઠ્ઠા અધ્યાયમાં (૧૮મા સૂત્રમાં) સ્વાભાવિક(=અકૃત્રિમ) મૃદુતા અને સ્વાભાવિક સરળતા એ મનુષ્ય આયુષ્યના આશ્રવો છે એમ કહ્યું છે. તેમાં આર્ય આદિના ભેદથી મનુષ્યો કોણ છે? અને દ્વીપમાં, ક્ષેત્રમાં કે સમુદ્રમાં ક્યાં રહેલા છે? તે અહીં કહેવાય છે–
મનુષ્યોના નિવાસસ્થાનની મર્યાદાप्राग् मानुषोत्तरान्मनुष्याः ॥३-१४॥
સૂત્રાર્થ–માનુષોત્તર પર્વતની પહેલાં મનુષ્યો(=મનુષ્યોનો વાસ) છે. (૩-૧૪)
भाष्यं- प्राग्मानुषोत्तरात्पर्वतात्पञ्चत्रिंशत्सु क्षेत्रेषु सान्तरद्वीपेषु जन्मतो मनुष्या भवन्ति । संहरणविद्यर्द्धियोगात्तु सर्वेष्वर्धतृतीयेषु द्वीपेषु समुद्रद्वये च समन्दरशिखरेष्विति ।
भारतका हैमवतका इत्येवमादयः क्षेत्रविभागेन । जम्बूद्वीपका लवणका इत्येवमादयः द्वीपसमुद्रविभागेनेति ॥३-१४॥
ભાષ્યાર્થ–માનુષોત્તર પર્વતની પહેલા અંતર્દીપ સહિત ૩૫ ક્ષેત્રોમાં મનુષ્યો જન્મથી હોય છે. સંહરણ અને વિદ્યાઋદ્ધિના યોગથી તો બધા અઢી દ્વીપોમાં, બે સમુદ્રમાં અને મેરુ પર્વતના શિખરો ઉપર એમબધા સ્થળે હોય છે.
ક્ષેત્ર વિભાગથી ભારતક, હૈમવતક ઇત્યાદિ કહેવાય છે. દ્વીપ-સમુદ્રના વિભાગથી જંબુદ્વીપક, લવણક ઇત્યાદિ કહેવાય છે. (૩-૧૪) ૧. ભરત વગેરે ૧૫ કર્મભૂમિઓ અને હૈમવત વગેરે ૩૦ અકર્મભૂમિઓ એમ ૪૫ ક્ષેત્રો છે.
જયારે અહીં ૩૫ ક્ષેત્રો જણાવ્યા છે એનું કારણ એ છે કે- ૫ દેવગુરુ અને ૫ ઉત્તરકુરુનો સમાવેશ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં કર્યો છે. એથી ૩૫ ક્ષેત્રો થાય.
