________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩
સૂત્ર-૧૩
“તત: પરમ્” ઇત્યાદિ ભાષ્ય છે. પહેલાના પુષ્કરાર્ધથી પછી તુરત ધાન્ય માપવાના પ્યાલાના અર્ધા ભાગના જેવી આકૃતિવાળો અને વલયાકારે ગોળ એવો માનુષોત્તર નામનો પર્વત છે. તે મનુષ્યલોકને વીંટળાઇને રહેલો છે, મહાનગરના કિલ્લા જેવો અને સુવર્ણનો છે, પુષ્કરદ્વીપના અર્ધા વિભાગ કરે છે. બાકીનું ઊંચાઇ આદિનું વર્ણન સારી રીતે સમજાઇ જાય તેવું છે.
૧૪૬
(માનુષોત્તર પર્વત ૧૭૨૧ યોજન ઊંચો છે, ૪૩૦ યોજન અને ૧ ગાઉ નીચે ભૂમિમાં રહેલો છે, પૃથ્વીતળમાં ૧૦૨૨ યોજન વિસ્તારવાળો છે, મધ્યમાં ૭૨૩ યોજન વિસ્તારવાળો છે અને ઉપર (ટોચના ભાગે) ૪૨૪ યોજન વિસ્તૃત છે.)
“નવવિત્ તમ્મા” જ્ઞાતિ, આ માનુષોત્તર પર્વતથી આગળ મનુષ્યો કોઇ પણ કાળે ઉત્પન્ન થતા નથી, થશે નહીં અને થયા નથી. આથી જ આ માનુષોત્તર કહેવાય છે. તથા સંહરણથી પણ મનુષ્ય ત્યાં હોતા નથી. સંહરણ એટલે વૈર આદિના કારણે કોઇ દેવ કે વિદ્યાધર વગેરે મનુષ્યલોકમાં રહેલા મનુષ્યને ઉપાડીને ત્યાં (એવી કોઇ જગ્યાએ) લઇ જાય કે જ્યાં તે ઊભો ઊભો સુકાઇ જાય, અથવા પ્રતિકાર કર્યા વિના જલદી મરણ પામે. આ પ્રમાણે વૈર આદિને વાળવા માટે પણ (હવે કહેવાશે) આને છોડીને સંહરણ કરે. સાધ્વી, વેદથી રહિત, પરિહાર સંયમી, પુલાક, અપ્રમત્ત, ચૌદપૂર્વી અને આહારકનું કોઇ સંહરણ ન કરે. (પ્રવ.સારો. ગા.૧૪૧૯) તે સંહરણથી પણ મનુષ્યો માનુષોત્તર પર્વત પછી હોતા નથી. મનુષ્યનું મરણ અવશ્ય માનુષોત્તર પર્વતથી અંદરના ભાગમાં થાય.
તથા વારવિદ્યાધરધિપ્રાપ્તા અવિ” કૃતિ, ચારણ, વિદ્યાધર અને ઋદ્ધિને પામેલા મનુષ્યો માનુષોત્તર પર્વતથી આગળ ગયા હોય તો પણ મૃત્યુ ન પામે એ નિયમ છે. પણ મનુષ્યોના માનુષોત્તર પર્વતથી બહાર ગમનનો નિષેધ નથી. વિશિષ્ટ તપના આચરણથી જંઘાચારણ અને
