________________
સૂત્ર-૧૧
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩
પૂર્વે ભરતક્ષેત્રનો જે વિધ્વંભ કહ્યો છે તે ઇષુ જાણવો.
પ્રશ્ન– પૂર્વે આ સૂત્રના ભાષ્યમાં તંત્ર પદ્મયોગનશતાનિ ઇત્યાદિથી ભરતક્ષેત્રનું પ્રમાણ કહ્યું જ છે તો પછી અહીં કહેવાની શી જરૂર છે ? ઉત્તર– ત્યાં ઇયુ તરીકે નથી કહ્યું. અહીં ઇયુ તરીકે જણાવવા ફરી આનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
૧૧૭
“ભરતક્ષેત્રમધ્યે” ત્યાદ્રિ, વૈતાઢ્યપર્વત ક્ષેત્રના દક્ષિણાર્ધ અને ઉત્તરાર્ધ એવા બે વિભાગ કરે છે. તેમાં વિદ્યાધરો રહે છે. તેની દક્ષિણશ્રેણિ અને ઉત્તરશ્રેણિ એ બે શ્રેણિઓ છે. દક્ષિણશ્રેણિમાં ૫૦ નગરો અને ઉત્તરશ્રેણિમાં ૬૦ નગરો છે તથા તેને બે ગુફાઓથી સુશોભિત જાણવો.
“વિવેદેવુ” હત્યાવિ, મેરુની દક્ષિણ તરફ અને નિષધની ઉત્તર તરફ દેવકુરુ ક્ષેત્ર છે. તે ક્ષેત્ર સો કાંચન પર્વતથી સુશોભિત છે. તેમાં શીતોદા નદીની અંદ૨ (એક સરખા અંતરવાળા) પાંચ પાંચ દ્રહો છે. એ પ્રત્યેક દ્રહની પૂર્વમાં રહેલાં દશ દશ અને પશ્ચિમમાં રહેલા દશ દશ કાંચન પર્વતોથી દેવકુરુ અલંકૃત છે.
શીતોદા નદીના પશ્ચિમ અને પૂર્વ કિનારા ઉપર અનુક્રમે ચિત્ર અને વિચિત્ર પર્વતો છે. એ પર્વતો નિષધ પર્વતથી ઉત્તર દિશામાં ૮૩૪-૪/૭ યોજન દૂર છે.
આ બે પર્વતો એક હજાર યોજન ઊંચા, નીચે એક હજાર યોજન વિસ્તારવાળા અને ઉપર ૫૦૦ યોજન વિસ્તારવાળા છે. આવા ચિત્ર અને વિચિત્ર એ બે પર્વતોથી દેવકુરુ સુશોભિત છે.
‘વિવેત્તા’ ત્યાદ્રિ, મહાવિદેહક્ષેત્ર મેરુ પર્વતથી, દેવકુરુથી અને ઉત્તરકુરુથી જુદું કરાયેલું છે. જુદી કરાયેલી મર્યાદાઓથી સ્થાપિત છે. (આથી) એ ક્ષેત્ર એક ક્ષેત્રમાં હોવા છતાં જુદા ક્ષેત્રના જેવું થાય છે. કારણ કે ત્યાં મનુષ્ય વગેરેનું પરસ્પર ગમનાગમન થતું નથી.
