________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩
સૂત્ર-૧૧
વૃત્તપરિક્ષેપ(=પરિધિ)– ગોળાકાર ક્ષેત્રના વ્યાસનો વર્ગ કરીને, તેને દસથી ગુણીને જે આવે તેનું વર્ગમૂળ કાઢતા જે આવે તે, તે ક્ષેત્રનો વૃત્તપરિક્ષેપ(=પરિધિ=ગોળાકાર ક્ષેત્રની ગોળાઇ) આવે છે. આ પરિધિને વ્યાસના ચોથા ભાગથી ગુણતા જે આવે તે ક્ષેત્રનું ક્ષેત્રફળ (આવે) કહેવાય છે.
૯૨
જ્યા (જીવા)– ગોળાકાર ક્ષેત્રની વિધ્યુંભ કલામાંથી ઇબુકલા બાદ કરતા ઇચ્છાવગાહોનાવગાહ આવે. તેને વિધ્વંભથી ગણીને જે આવે તેને ફરીથી ચાર વડે ગુણવા. જે આવે તેનું વર્ગમૂળ કાઢતા જે આવે તે, તે ક્ષેત્રની જ્યા આવે.
ઇષુ– વિધ્વંભના વર્ગમાંથી જીવાના વર્ગને બાદ કરવો. બાકી જે રહે તેનું વર્ગમૂળ કાઢવું. તે વર્ગમૂળ ગોળાકાર ક્ષેત્રમાંથી બાદ કરી જે શેષ આવે તેનું અડધું આવે તે, તે ક્ષેત્રનું ઇષુ જાણવું.
ધનુ:પૃષ્ઠ– ગોળાકાર ક્ષેત્રના ઇષુનો વર્ગ ક૨વો પછી તેને છ ગુણા કરવા જે આવે તેમાં તે ક્ષેત્રની જીવાનો વર્ગ ઉમેરવો પછી સરવાળો આવે તેનું વર્ગમૂળ કાઢવું. યોજન ક૨વા માટે ૧૯ કલાથી ભાગ દેવો. જે આવે તે, તે ક્ષેત્રનું ધનુઃપૃષ્ઠ જાણવું.
ઇષુકલા– ઇષુને ૧૯થી ગુણતા જે આવે તે ઇષુકલા કહેવાય છે. ઇષુકલા કરવાનું પ્રયોજન માત્ર ગણિતની સુગમતા માટે જ છે. નહીંતર અપૂર્ણાંક યોજનના ગણિત બહુ વિકટ થઇ જાય માટે બધે ઇષુકલા કરીને જ ગણિત કરવામાં આવે છે.
વૃત્તક્ષેત્રનો વિષ્લેભ– જીવાનો વર્ગ કરી તેને ચારથી ભાગવા. જે આવે તેને ઇષુના વર્ગમાં ઉમે૨વા. જે સરવાળો આવે તેને ઇષુથી ભાગવામાં આવે તે સ્વાભાવિક વૃત્ત(ગોળ)ક્ષેત્રનો વિષ્ફભ થાય છે.
બાહા— બાહા એટલે ગોળાકાર જે વસ્તુ હોય તેમાંના છેડા સિવાયના કોઇ એક ક્ષેત્ર આદિના ઉત્તર-દક્ષિણ પહોળાઇ સિવાયના પૂર્વ-પશ્ચિમ
