________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩
ના
સૂત્ર-૧૦
उक्तं च"अट्ठपएसो रुअगो तिरियं लोअस्स मज्झयारम्मि । एस पभवो दिसाणं एसेव भवे अणुदिसाणं ॥१॥ इंदग्गेई जम्मा य णेरइया वारुणी अ वायव्वा । सोमा ईसाणाऽविअ विमला य तमा य बोद्धव्वा ॥२॥" इति ॥ कृतं विस्तरेण ॥३-१०॥ ટીકા– આ સૂત્ર સ્પષ્ટ અર્થવાળું અને સારી રીતે વિવરણ કરાયેલું જ છે. ફક્ત આ વિશેષ છે- તત્ર એટલે જંબૂદ્વીપમાં. “પરંતમ્' ઇત્યાદિથી આ ક્ષેત્ર અલગ દ્વીપરૂપ નથી એમ નિષેધ જણાવ્યો.
“વંશા વર્ષ” ઈત્યાદિમાં વંશ આદિનો અર્થ આ પ્રમાણે છેવાંસ પર્વવાળા હોય છે. તેની જેમ પર્વરૂપ વિભાગને ઉત્પન્ન કરતા હોવાથી આ ભરત વગેરે વાંસ જ છે. વર્ષનો(=વર્ષરૂપ કાળનો) આશ્રય હોવાથી વર્ષા છે. મનુષ્ય આદિના નિવાસ હોવાથી વાસ્ય કહેવાય છે.
ર્વેકારૂત્યાદ્રિ, સૂર્યથી સૂર્યોદયથી) કરાયેલ દિશાના નિયમથી જે ક્ષેત્રમાં જે દિશામાં સૂર્ય ઊગે તે પૂર્વ દિશા છે, જે દિશામાં સૂર્ય અસ્ત પામે તે પશ્ચિમ દિશા છે. આર્ષમાં કહ્યું છે કે- “જે ક્ષેત્રમાં જે દિશા તરફ સૂર્ય ઊગે છે તે ક્ષેત્રમાં તે દિશા પૂર્વ છે. તેનાથી ઊલટી દિશામાં સૂર્ય આથમે છે. મેરુ પર્વત સર્વ ક્ષેત્રોની ઉત્તરમાં છે.” ઇત્યાદિ.
આ દિશાઓ માત્ર વ્યવહારથી છે, નિશ્ચયથી નથી. નિશ્ચયથી દિશાનો નિયમ આ છે–
લોકની મધ્યમાં, અર્થાત્ સમભૂતલ ભૂમિભાગના મેરુમાં રહેલા ચોરસ(=સામ સામે રહેલા ગાયના આંચળના) આકારમાં ગોઠવાયેલ આઠ રુચક પ્રદેશો છે. તે પૂર્વ વગેરે દિશાઓનું અને અગ્નિ વગેરે વિદિશાઓનું ઉત્પત્તિ સ્થાન છે. મેરુ દરેકની ઉત્તરમાં જ છે એવો
